UŞAK HALILARI


Türk halı sanatının en parlak devri olan 16. Ve 17. yy. halıları, teknik ve desen bakımından farklı, fakat öz bakımından aynı olan iki esas grupta toplanabilen yeni halı çeşitleri ortaya koymuştur.
Bunlardan biri Uşak halıları, diğeri Osmanlı Saray Halıları adını almaktadır.

Türk sanatında Uşak halıları adı altında toplanan halılar en çeşitli örnekleri olan grubu teşkil eder.

Uşak halılarının karakteristik motifi ‘madalyon’dur. Madalyon şekli Türk halılarında ilk kez 16.yy.da kullanılmaya başlanmıştır.

Halılara örnek teşkil eden kartonları hazırlayanların Saray nakkaşhanelerinde görevli nakkaşlar  olması ve motiflerin çoğu aynı devrin kitap ciltleri, minyatür ve tezhiplerinde de görülmesi sebebiyle Madalyon fikrinin, kitap süsleme sanatından halı sanatına geçtiğini kabul etmeyi sağlayacak örnekler mevcuttur.(Bkz.Kitap Sanatları)

Türk halı sanatı daima tekstil sanatının kurallarına bağlı kaldığı için 18.yy.da başlayan  gerilemeye karşı koyabilmiş, geleneksel desenleri kullanarak gelişmesini asırlar boyunca sürdürmüştür. Pek çok yeni örneklerin katılmasıyla zenginleşmesine rağmen geçmişle bağlantısını koparmamıştır. Bugün dahi eski örneklere bağlı halılar yapılarak bu geleneksel sanat yaşatılmaya çalışılmaktadır.

Uşak halılarının madalyon şekline göre örneklenmiş iki esas grubu vardır. Bunlardan biri madalyonlu Uşak halıları diğeri yıldızlı Uşak halıları ismini alır. 

Madalyonlu Uşak Halıları

Gelişimini 18.yy.da da sürdüren ve günümüze kadar çok sayıda kalmış olan madalyonlu Uşak halıları içinde boyu 10 m olan vardır. En ihtişamlı örnekleri İstanbul Türk-İslam Eserleri Müzesi ve Vakıflar Halı ve Kilim Müzesi' ndedir.(1)

Uşak halılarında değişen sıralar üzerinde yer alan iki şekilde madalyon bulunur. Orta eksende yuvarlak madalyonlar, yan eksenlerde sivri dilimli madalyonlar sıralanır.

Madalyonların şeklinde bazı değişmeler olmuş olsa da, bu düzen, bütün gelişme dönemince aynı kalmıştır. Her madalyon alt ve üst uçlarından çıkan kalkan veya salbek şekli ile uzatılmıştır. Yan eksendeki madalyonlar bordür tarafından kesilmiştir. Zeminin ebatı değişse bile madalyonların sıralanışı değişmemiştir.

Madalyon sıraları arasında kalan zemin ise, madalyonlar etrafında çerçeve yapan kıvrık dallar üzerinde irili ufaklı çiçeklerle doldurulur. Bunların çoğu Kitap sanatlarında kullanılan hatayi örnekleridir.

Madalyonlu Uşak halılarında madalyon sayısı, genellikle yedi tanedir. Orta eksende üç madalyon bulunur ve ortadaki madalyon halının ortasını belirtir. Yan eksenlerde yer alan dört madalyon, genellikle tam ortalarından bordür tarafından kesilmiştir. Böylece madalyonların halı zemini boyunca sonsuz sıralanışı Türk halı sanatının esas prensibi olan sonsuzluk fikrine sadakati temsil eder ve bu şekli ile İran madalyonlu halılarından ayrılır.

Yıldızlı Uşak Halıları

İsmini yıldız şeklindeki madalyonlarından alan Uşak halılarının bu grubunda aynı sıra üzerinde sekiz köşeli yıldız biçimli madalyonlarla, küçük baklava şeklindeki madalyonların alternatif sıralanması görülür. Bu sıralanma halı boyunca kaydırılmış eksenler üzerinde devam eder. Böylece üst sıradaki yıldız biçimli madalyona alt sıradaki baklava biçimli madalyon rastlar.

Yıldızlı Uşak halılarında Türk halılarına has sonsuzluk prensibi daha belirlidir.

Yıldızlı Uşak halıları daha küçük ölçüde halılardır. Dört metreden daha uzun olanlar nadir görülür. Madalyonların içleri palmet ve rumi çiftleri, zemin ise köşeli dallar üzerine serpilmiş çok renkli çiçeklerle dolgulanmıştır.

Bu tip uşak halılarına adını veren yıldız madalyonların, Istanbul Suleymaniye Camii ve Edirne Selimiye Camii'nin pencere tavanlarındaki kalemişi süslemelerinde görülüyor olması bu desenin yaygın kullanılıyor olmasına örnektir.

Uşak Halılarının Diğer Tipleri

Uşak halılarının klasik tiplerinden başka 17.yy.a tarihlendirilen aynı şekilde madalyonlu ve atlayan sıralarla yapılmış iki grup halı daha vardır.

Aynı ve Değişik Biçimde Yıldız Madalyonlu Uşak Halıları

Aynı biçimde yıldız madalyonların, kaydırılmış eksenler üzerinde sonsuz sıralandığı görülür. Orta eksendeki madalyonların tam halının ortasını belirtmeyecek şekilde sıralanmasından ötürü bu halılarda sonsuzluk prensibi daha belirgindir.

Değişik biçimde sıralanmış madalyonlu halılarda yuvarlak dilimli olanlar orta eksen üzerinde, sivri dilimli olanlar yan eksenlerde yer almıştır. Bazılarında bu sıralamanın tersi görülür.

Yıldızlı Uşak Halılarından Gelişen Tip

Bunlar yıldızlı Uşak halılarının madalyon ve renk düzenindedir. Ancak yıldız şeklindeki madalyonlar parçalanmıştır. Sekiz köşeli yıldızın dört köşesi ortadan kalkmıştır. Kalan köşeler kaydırılmış eksenler üzerinde, aynı şekildeki yıldız madalyonların uçlarıyla birer düğüm motifi ile birleşmiştir. Bu şekilde baklava şeklindeki madalyonlar etrafında bir çerçeve oluşmuştur.

Bu tipin en güzel örnekleri Londra Victoria - Albert Müzesi, New York Metropolitan Museum of Art ve İstanbul Vakıflar Halı ve Kilim Müzesi’nde bulunur. Berlin Staatliche Museum, Cenova Piero Barbieri Koleksiyonu’nda ve Hamburg Museum für Kunst und Gewerbe’de de benzer örnekleri vardır.

Baklava Şemasında Olanlar ve Değişik Düzenlemeler

Bu halılarda kartuş şeklinde sekizgen ve yıldız şeklinde dilimli madalyonlar, kaydırılmış eksen üzerine sıralanmışlardır. Fakat her madalyonun arasına yerleştirilmiş küçük birer rozetten çıkan saplar, bu madalyonlar etrafında baklava şeklinde bir çerçeve yapmaktadırlar.

17.yy.a tarihlendirilen bu halıların en başarılı örneği Bode tarafından Berlin Staatliche Museen’e hediye edilmiştir. Buna benzeyen fakat daha küçük ve daha geç bir halı Hamburg Museum für Kunst und Gewerbe Müzesi’ndedir.

Beyaz Zeminli Uşak Halıları (Kuşlu ve Post Motifli)

16. ve 17.yy.a tarihlendirilen bu grubun özelliği beyaz veya beyaza yakın krem rengi zemine sahip olmalarıdır. Görünüşte kuşu andıran bitkisel motiflerden ötürü ‘kuşlu halı’ adıyla anılan halıların en güzel örnekleri İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi’nde ve Konya Mevlana Müzesi’ndedir.

Bütün halı yüzeyinde en göze çarpan bitkisel şekiller rozetlerle birleşerek kare bölümler meydana getirmiştir. Her karenin içi, çiçekli bir kompozisyonun hep aynı ve dik yönde sıralanması ile dolgulanmıştır. Bordürlerde genellikle çin bulutlarından meydana gelmiş karakteristik Uşak halısı bordürü görülür. Bu halılarda da sonsuzluk prensibi, halı yüzeyinin bordür tarafından çeşitli büyüklükte kesilmesiyle uygulanmıştır.  Bazılarında palmet, dolgulu olup çifte rumilerle doldurulmuş üçgenlerin, zıt yönde alternatif sıralanmasından meydana gelmiş bir bordür şekli görülür. Böylece sonsuza doğru uzayan motiflerde, motifin karakteri aynı kalmış fakat zeminde bir kesit alınarak yeni bir halı yapılmıştır.

Osmanlı padişahlarının bir kudret sembolü olan üç küçük yuvarlak ve iki dalgalı çizginin yan yana ve sonsuza dek devam ettiği post motifli halıların tipik örneği Floransa’da Museo Bardini’dedir. Philadelphia ve Metropolitan Museum’da ve Londra Victoria - Albert Müzesi’de ve çeşitli özel kolleksiyonlarda benzerlerine rastlanır.

detaylı bilgi için bkz.