GÜMÜŞ

Altın ve gümüş 11. yüzyıldan sonra ve özellikle 12. ve 13. yüzyıllarda daha çok Takılar ile çeşitli eşyalar ve aletler üzerine kakma tekniği’yle yapılan süslemelerde kullanılmıştır.

Anadolu Selçukluları döneminde büyük gelişme gösteren metal işleme sanatı Osmanlılara zengin bir miras bırakmıştır. Döneminin en büyük kültür ve sanat merkezlerinden biri olan İstanbul, 16. ve 17. yüzyıllarda gümüş işçiliğinin de merkezi olmuş ve 19. yüzyılın sonuna kadar bu özelliğini korumuştur.
Tarihsel gelişimi hk. bkz. Anadolu’da Maden Sanatı, Anadolu Takı Mirası

Kakma ve her türlü gümüş eşya ve takıda uygulanan ''savatlama'', Osmanlılar'da yavaş yavaş önemini yitirirken, doğrudan gümüşten yapılan eşyalar büyük gelişme göstermiştir.

Gümüş eşyalar arasında sahanlar, kupalar, ibrikler, leğenler, güğümler, mangallar, şamdanlar, divitler, maşrapalar, sürahiler, aşurelikler, tabakalar, hamam tasları, nargile gövdeleri, gülabdanlar, buhurdanlar, çaydanlıklar ve fincan zarfları sayılabilir. Bilezik, küpe, kolye, yüzük ve tepelik gibi gümüş takılar da yaygın olarak üretilmiştir. Gümüş ayrıca kamçı sapında, ayna arkasında, kemer tokasında ve at eğeri ile öbür koşum takımlarının süslenmesinde de kullanılmıştır.

Anadolu'da ve İstanbul'da çok yaygın olan, genellikle Telkari denen yapım ve süsleme tekniği kullanılarak süslenen telkari kemerler, dayanıklı ağaçtan oyularak yapılan yüzeyi telkari gümüşle ve değerli taşlarla kaplanmış   hamam nalınları,  Osmanlı gümüş işçiliğinin en zarif örneklerindendir. Bazı nalınlarda ise, kemerlerde olduğu gibi, üzeri kabartmalarla süslü gümüş plakalar kullanılmıştır.

16.yy sonu 17. yy başlarından kalan eserlerin çoğu gümüştendir ve keramik alanındakilere benzer formlar görülür.

Saray nakkaşhanesinde yaratılan ve tüm Osmanlı sanatında egemen olan üslup birliği, 15. yüzyıldan itibaren gümüş eserler üzerinde de görülmektedir (1).

17. yy.da özellikle gümüş eserler üzerinde zengin süslemeler görülür. . Bu yıllarda erken dönemin süsleme anlayışı sürmektedir, merkezi düzende veya şemseler içinde rumi-palmet kompozisyonları, dal kıvrımları arasında hatayi çiçekleri, saz yapraklarla bezelidirler. (2)

Bu zengin süslemenin güzel örneği olan gümüş üzerine altın yaldızın kullanıldığı, şadırvanın yanı sıra kuş kafesini de andıran  buhurdan ve aynı niteliklerin görüldüğü Sultan I. Ahmet’in türbesinden Gümüş Rahle (1618)  bugün Türk-İslam Eserleri Müzesi’ndedir. Aynı müzedeki  Gümüş Bakırdan (1698), döneminin son örneklerinden biridir.

Avrupa ile ticaretin gelişmesiyle süsleme ve formlarda değişik özellikler ortaya çıkmıştır.

Klasik Osmanlı form ve desenlerinin yerini 18. yüzyıl sonlarından itibaren Avrupa etkisi ile Barok ve Rokoko formları almıştır. Kabartma tekniğinde güller, Osmanlı devlet arması, mimari kompozisyonlar, dökümle yapılmış çiçek, kuş, hayvan biçiminde tutamaklar bu dönemin kaplarında yaygın olarak karşımıza çıkmaktadır.

Erken dönemden itibaren gümüş eserler kazıma, çalma, kabartma, telkari, ajur, yaldız ve savat teknikleri ile süslenmiş ve genellikle birkaç teknik bir arada kullanılmıştır.

Günümüzde üretilen gümüş eşya ve takılar arasında geleneksel özelliklerini koruyan örnekler bulunduğu gibi, çağdaş motiflere de yer verilmektedir.

Günümüzde gümüşçülük ya dökümhanelerde ya da işliklerde sürdürülmektedir. Dökümhanelerde fırın ve hazırlanmış kalıplarla, İşliklerde ise uygulama tekniğine bağlı olarak ocak, leğen, çekmeceli tezgah, hamlaç, çelik kalem, eye, kerpeten vb. gibi araçlar kullanılır.

Döküm tekniği’ nde biçimler, gümüş potalarda eritildikten sonra derecelerde (erkekli dişili dökümcü çerçevesi) hazırlanmış döküm boşluğuna dökülmesi ile oluşturulur.

Döküm uygulamalarının yanı sıra bazı işliklerde kabartma görünümü veren ve halk dilinde  ‘kakma’ olarak isimlendirilen ve metalden parça çıkarmadan yapılan ‘Oyma Tekniği’ ve parça çıkararak yapılan ‘Kazıma Tekniği’ görülmektedir.

Kakma,
Genellikle ağaç, deri ya da bakır, pirinç, tunç gibi metaller üzerinde uygulanır. Bunların yüzeyine istenilen figür ve şekiller oyulur ve bu oyuklara gümüş kakılarak doldurulur

Kazıma
Bir başka süsleme tekniği, temelde oyma ile yapılan kazıma dır. Kazıma tekniğinde kalemlerle oyulan desenin çizgilerinden kap delinmeden gümüş parçaları (yonga) kazınarak çıkarılmakta  böylece zemine çökmüş kanallar açılmaktadır.

Delik işi (ajur)
Aynı işlemlerle uygulanan delik işi' nde (ajur) ise zemin delinerek daha büyük yüzeyler kesilerek çıkarılmaktadır.

Oyma
Bir başka kakma tekniği parça çıkarmadan oyma ise, dökülerek yapılmış bir kabın yüzeyini parça çıkarmadan, çelik kalemler kullanarak, çekiç darbeleriyle deseni oyarak oluşturmaktır. Erzurum'un ünlü olduğu bu uygulama giderek azalmaktadır.

Savat
Gümüş üzerine siyah savat çamuru ile yapılan bir süsleme tekniğidir. Savat çamuru kurşun, gümüş, bakır, kükürt karışımından oluşur.

Savat bir tür kalemkar’lık işidir. Süslenecek zemin üzerine çelik kalemlerle çizilen desenin konturlarının oluşturduğu kanalların içine savat olarak isimlendirilen karışımın, ekme veya sürme biçiminde yerleştirilmesi ve daha sonra süslenen nesnenin ateşe tutularak eriyen savatın boşlukları doldurması sağlanır. Soğuduktan sonra eğe ile tesviyelenip cilalanarak hazır hale getirilir.

Bu teknikle bezenmiş baston, kama, kamçı, tütün tabakaları, emfiye kutuları, ağızlıklar, Van, Kafkas ve Türkmen Yörük kemerleri ile çeşitli takılar, düğmeler, kaplar, tepsi ve çay takımları vb. gibi eşyalar bulunmaktadır.

 detaylı bilgi için bkz.

Telkari, hasırişi, cebe vb. gibi  yörelere göre kullanılan teknikler için bkz