HEREKE HALISI

Hereke halıları, sarayda başlamış, Hereke’de gelişmiş ve adını Türk markası olarak bütün dünyaya duyurmuş ilk ürünlerden biridir.
Günümüzde 36 değişik yörede dokunan Türk halılarının en nadide örnekleri, İstanbul'un 65 km. doğusunda bir sahil kasabası Hereke'de, 1843 yılından bu yana hemen hemen hiç durmadan çalışan ve herkesin tanıdığı ünlü bir fabrikada hayat bulmuştur.
Hereke halılarının bilinen özelliklerinin pek çoğunun ortaya çıkmasını etkileyen ve Hereke’de dokumacılığı başlatan unsurlar bu mütevazi fabrika ile çok yakından ilgilidir.

Hereke Fabrikası...
Günümüzde hala aynı ihtişamıyla kabul gören, dünyanın en kıymetli el halısı olarak kabul edilen Hereke halısının hayat bulduğu fabrika,1843'te dönemin padişahı Sultan Abdülmecit tarafından Hereke Fabrika-i Hümayun adıyla kurulmuştur.

Aradaki uzun zaman dilimi içinde karşı karşıya kalmış olduğu pek çok engeli aşarak, sanat değeri taşıyan üretimini, günümüze dek sürdüren bu tesis, kurulduğu 1845' lerden bu yana ipekli, ipekli simli, ipekli kadife, kumaş ve ipekli ve yünlü halıların her birisi nadide bir sanat eseri olan değişik ürünleri, bir sanat uyumu içinde üretir.

Önceleri Osmanlı Saraylarının döşemelik ve kumaş ihtiyacını karşılamakla başlamıştır. Bugün sarayları süsleyen çok sayıdaki ünlü halı ve çok değerli ipekli döşemelik ve perdelikler hazırlanmıştır.
Ama daha sonra her an değişik ihtiyaçlara ve şartlara bağlı olarak durmaksızın, yeniden, yeniden biçim değiştirip daima canlı kalabilmiştir. Böylesine bir uyum yapabilme özelliği,  ilk kuruluşunda, belirli bir geleneğe takılıp kalmamış olmasıyla ilgilidir.

Bursa ve çevresi, Anadolu'nun dokumacılık tarihinde geleneksel ipekçilik merkezi olarak çok haklı bir ün kazanmıştır.(1) Hereke Fabrikası da yakınında yer aldığı bu bölgenin özelliklerini çok yakından izlemiştir. Böylece Hereke Fabrikasının üretim malzemelerinden birisi olarak, her zaman 'İpek'le yan yana olunmuştur.
Bütün bu düşüncelerin, yönelmelerin ve yaşatılan ipek dokuma geleneğinin doğal bir uzantısı olarak,  geleneksel  Türk halıcılığı da bu yörede ilgi çekici yorumlara ulaşmıştır. Hereke ipek halısı geleneği de buranın adını taşıyarak, bunu ifade etmektedir.

Bugün 'Hereke tipi halı' özel bir anlam taşır. Ve kendi türünün çok kaliteli bir temsilcisi olarak tanınmaktadır. Çok yaygınlaşmıştır ve geleneksel Türk halıcılığı içinde yerini almıştır.
Hereke halıcılığı, kurulduğu günden beri, saray halısı dokuma geleneğini canlı ve etkili biçimde gündemde tutmuştur.

Halıcılıkta, genellikle desen karakterine dayalı kimlikler isimlendirilmekle birlikte, daha yaygın olan, o halının dokunduğu ve çeşitli özelliklerini taşıdığı yörenin adını almasıdır. Bu kural Hereke halısı içinde geçerlidir. Bugün artık bu halı türü Hereke dışında pek çok bölgede dokunmaktadır. Ama teknik özelliklerinin ve kimliği ile karakterinin ilgi çekici yönlerinden ötürü diğer bölgelerde dokunanlar da ‘Hereke’ olarak isimlendirilmektedir.

Teknik özellikler

Hereke halıcılığı geleneğinin en önde gelen yanı, dokuma tekniği yönünden taşımakta olduğu olağanüstü özelliklerdir.

Bu özellikler, Türk standartlar Enstitüsü tarafından yayınlanan ‘El Dokusu Türk Halılarının Teknik Özellikleri Tablosu’ nda çok açık bir şekilde  ‘ekstra ekstra ince’ sınıfının en üst sırasındadır. Yün halı sınıfında yapılan bu sıralama, ipek halı söz konusu olduğunda büsbütün olağanüstü özellikler kazanır.

Halıcılıkta teknik yönden cm’deki düğüm sayısının artması, sonuçta dokunup bitirilen halının görüntüsü yönünden çok önemli bir etkendir. Bu özellik bir başka yanıyla , halı üzerinde biçimlendirilen motifleri çok daha fazla sayıda düğümlerle yapabilmek demektir.
Böyle bir teknik, dokuma işini çok zorlaştırır ve süresini uzatır. Ama buna karşılık dokunacak halının motiflerinin çok ince noktalarına kadar olağanüstü bir incelikle detaylandırılarak tamamlanması anlamına da gelir. Hereke halısının zengin dünyasına bu teknikle ulaşılabilmiştir.

Hereke halıları ilk dokunduğu dönemler de dahil bugüne diğer halı desenlerinden hiç etkilenmemiş saray nakkaşlarının özgün tasarımları ile hayat bulmuştur. Cumhuriyet Dönemi’nde de çalışmasını sürdüren Hereke İpekli Dokuma ve Halı Fabrikası; günümüzde bir Müze-Fabrika olarak üretimini sürdürmekte ve konumuyla benzerleri arasında özel bir yer tutmaktadır. 

Renk ve Desenler

Hereke halılarında, Osmanlı toplumunun doğayı  kucaklayan özelliklerini gösteren motifleri ve diğer geleneksel sanatlarımızda olduğu gibi tasavvuf kültüründen gelen sonsuzluk temasını bulmak mümkündür. Desenler, sonsuzdan gelirmişcesine bordürden halıya girmekte ve tekrar öteki bordürden sonsuza doğru gidercesine kaybolmaktadır.

Hereke halılarında başta lale, goncagül, yaprak, karanfil, sümbül, badem, çiçek buketleri olmak üzere ikiyüzden fazla çiçek motifi kullanılır.

Hereke ve civarında yeteneklerini ve bilgilerini nesillerinden alan genç kızların bıkmadan, usanmadan metrekaresine bir milyon çift düğüm atılarak yaklaşık on ayda dokudukları, dokurken de ayrılığı ve kavuşmayı; acıyı ve sevinci; hasreti ve sevgiyi; dileklerini ve özlemlerini her bir ilmeye işledikleri Hereke halılarında her desen, her motif bir simge olmuştur.

Örneğin, genç kızların elleriyle dokudukları halılarda Yedi dağın çiçeği.... yedi tepe üzerinde kurulu İstanbul şehrinin çiçeklerini; lale,sevgi ve barışı; sümbül, aşkı; beyaz gül, sevgiyi; yabani gül, hasreti anlatmıştır.
Kırmızı ve laciverdin geleneksel olduğu her halıda, otuzu aşkın renk ahenkle uygulanmaktadır.

Hereke halısının tarihinde Yedi Dağın Çiçeği, Badegül, Kırçiçeği, Binbir Çiçek, Lalezar, Kristal, Karpuzlu, Zümrüt-ü Anka, Çeşm-i Bülbül, en meşhur desenleri olarak yerini almıştır.

Bir çok halı üreticisi ülkelerce kopyalanmaya çalışılan Hereke halıları, kopyalanamaz özelliğini sadece desenlerinden değil; Bursa ‘da dut ağaçlarının yapraklarıyla beslenmiş ipek böceklerinin kozalarından elde edilen dünyanın en yüksek kalitesindeki filatör ipeğinden de almaktadır.

Bu fabrikada dokunan halılar 1894 Lyon, 1910 Brüksel, 1911 Torino da  tüm dünyanın tanıdığı en kaliteli el dokuması halı unvanını kazanmıştır.

Kalite

Her Hereke Halısının dokunuşu inceliğine göre değişir. İncelik arttıkça halının bitme süresi de uzar.

İpek bir Hereke halısındaki düğüm sayısı, bir santimetrekareye düşen ortalama düğüm sayısıyla hesaplanır. Hereke ipek halılarında santimetrekareye ortalama 10X10=100 düğüm bulunur. (Bu dm2 de 100x100 düğümdür).  Bu her santimetrekare için dikeyde (çözgü üzerinde) ve yatayda (atkı üzerinde) 10 düğüm anlamına gelir. Düğüm sayısı 12X12, 14X14, 20X20 ve hatta 40X40’ a kadar gidebilen oldukça ince halılarda daha da artar.

Hav yükseklikleri ise ipek halılarda 1,5-2,0 mm yün halılarda ise 4,0-5,0 mm arasındadır.

Toplam düğüm sayısı, halının toplam alanının belirlenmesinden sonra hesaplanır. 1 metrekare alanında ve santimetrekare başına ortalama 100 düğüm taşıyan bir Hereke ipek halısında 1.000.000 düğüm vardır. Usta bir dokuycu bunun gibi bir halıyı ortalama 1 yılda dokur.

Yün bir Hereke Halısında desimetrekare başına ortalama; 60X60= 3600 düğüm bulunur.
Her halının üzerindeki düğüm sayısı birbirinden farklıdır. Çünkü; her halının inceliği birbirinden farklıdır.

Dünyanın en sık dokunmuş halısı
Dünyanın en ince halısı rekorunu elinde bulunduran halı, Hereke'de Nuriye Kıvanç tarafından 5 senede dokunan ipek halıdır. Santimetrekaresinde 1024  düğüm bulunmaktadır. Halı, çeşitli sergilerle dünyanın bir çok yerinde gösterilmiştir.  


Hereke Fabrikası'nın kuruluşundan günümüze kadar geçen değişik dönemleri ve Bursa'da ipekçilik hk. detaylı bilgi için bkz.