TEZHİP

Tezhip, el yazması kitapların boya ve altınla yapılan süslemelerinin adıdır. Yazma kitaplarda, Murakka adı verilen yazı albümleri'nde, ferman, ve hüsn-i hat levhaları'nda, boya ve altınla yapılan her türlü süsleme işine tezhip adı verilmiştir.

Sözcük, arapçada  ‘altınlama’ demektir. Ancak altının yanı sıra kök boyalar, renkli toprak boyalar, maden oksitleri, bazı renkli taşların tozları, tutkallı su ile karıştırılarak kullanılmıştır.

Sadece altın ile yapılan tezhibe 'halkar' adı verilir. Halkar, ezilmiş altın jelatinli su ile karıştırılarak fırça ile sürülmek suretiyle yapılır.

Tezhibi yapana müzehhip, tezhipli esere müzehhep denilmiştir.

Tezhip, Saray nakkaşhaneleri ' nde kollektif çalışmak suretiyle ortaya konulan geleneksel sanatlarımızdandır. Kitabın hattat tarafından yazılma işlemi tamamlanınca cetvelkeş, altın siyah mürekkep veya sürh denilen kırmızı boya ile sayfa kenarlarına cedvel çeker, usta ve çıraklar müzehhibin kağıda hazırladığı deseni iğne ile dikine deldikleri desen kalıbını, tezhiplenecek zemine koyarak üstünden kömür tozu geçirmek suretiyle esas kağıda geçirir,  bir veya birkaç müzehhipte boyama işlemini tamamlardı.

Tezhip sanatında ana motif olarak, stilize edilmiş kanat ve gaga benzeri formlarda oluşan rumi, üçgen, altıgen, sekizgen vb. geometrik şekiller, daha çok Selçuklular’da görülen ve birbiri üzerine eklenen eğrilerden meydana gelen münhani, stilize çiçek motifleri olan hatayi, bulut, kıvrımdal da denilen sazyolu, yardımcı motif olarakta tığlar kullanılmıştır. Tığ, süslemenin dışa doğru uzanan, ucu sivri, ince ok gibi kısmıdır ve gözün süslemeden boş kenara geçişini rahatlatarak dengeyi sağlar.
Kitap süslemesinde motiflerin birbiriyle uyum sağlaması ve oranı çok önemlidir.

Tarihsel gelişimi

Selçuklu dönemi tezhiplerinde taş, ahşap ve mimarisinde olduğu gibi birbirine geçme geometrik şekiller hakimdir.
Ana renkler altın, lacivert, beyaz ve kızılkahvedir.
Tığ ya yoktur veya ince, seyrek çizgiler halindedir.

Beylikler döneminde hakim renkler kızıl, yeşil, lacivert ve altındır. Selçuklu tezhibini andırır ve Osmanlı erken dönem tezhibinin ilk belirtilerini taşır.

11. yy Fatih Sultan Mehmet döneminde, sarayda kurulan nakkaşhanenin baş sanatkarı Baba Nakkaş nezaretinde, çok fazla sayıda eser hazırlanıp tezhiplendiği, kütüphanelerdeki örneklerin bolluğundan anlaşılmaktadır.
Dönemin belirleyici özelliği, yalınlığı, açık mavinin tonu ve altın ile boyanın çok ölçülü dengesidir. Mavi ve altının yanısıra lacivert, kızılkahve, beyaz, yeşil ve siyah bolca kullanılmıştır.

16. yy klasik tezhibin doruk noktasıdır. Motif, renk ve kompozisyon zenginliği, tekniğin mükemmelliği, desende görülen çeşitlilik ve incelik, lacivert zemin üzerine altının bol ama renklerle çok uyumlu kullanılışı bu devir tezhibinin başlıca özellikleridir.
Kanuni Sultan Süleyman döneminin saray baş müzehhibi Karamemi, XVI.yy. ikinci yarısında Nakkaş Osman başnakkaş olarak bu dönem tezhibine damgasını vurmuştur.

17. yy sonlarına doğru altın daha bol kullanılır. Süslemede değişik formlar aranmıştır.

18. yy da klasik tezhibin değişmeye başladığını gösteren büyük çiçekli, iri ve karışık motifli süslemeler yapılmış, barok rokoko usluplar tezhibe girmiş, doğal dal ve yapraklar, sazyolu uslubu, aşırı süs ve kıvrımlar tezhibe hakim olmuştur.

19. yy.da yavaşlayarak ancak birkaç sanatkarla devam eden tezhip sanatı, günümüzde fakültelerin Geleneksel Sanatlar Bölümleri ve kurslarla yaşatılmaya çalışılmaktadır.
Elle kitap yazılmadığı için tezhip artık kitap süslemesi olarak yapılmamaktadır.
Eskiden yazıyı (hattı) ortaya çıkarmak, sunmak için yapılan tezhip sanatı bugün Hilye ve levhaların kenarlarına ve daha çok da Levha olarak yapılmaktadır.

Yazma Kitaplarda Süsleme Alanları hk. bkz.



Tezhip, desen, motif, nakkaşhane ve nakkaşlar hk. detaylı bilgi için bkz.