Anadolu'da Deri

Deri ve deri ürünlerinin yüzlerce yıllık geçmişi olan Türk El Sanatları içerisinde ayrı bir yeri vardır. Deri, büyük, olgun hayvan gövdelerini kaplayan oldukça kalın, set, dayanıklı ve esnek bir örtüdür. Kılı ve yünü giderilmiş ham hayvan derisi, teknik yöntemlerle uygun şekilde işlendiği takdirde, bir çok alanda kullanılmaya elverişli değerli madde niteliği kazanmaktadır.

Dericilik, ilk çağlardan itibaren insanların doğa şartlarına karşı koymak amacıyla, örtünme ve barınma ihtiyacından ortaya çıkmıştır.
Deri işlemeciliği ve işlenmiş derinin günlük yaşamın bir çok alanında kullanılması ise, göçebelikten yerleşik düzene geçen insanların kendi eşyasını üretmek amacıyla başlamıştır.

Tarihi Gelişimi 

Derinin organik yapısı nedeniyle çok eski devirlere ait deri bulgulara nadiren rastlanmaktadır.
Türk kültürünü belgeleyen en önemli buluntular Altay Dağları’nda Pazırık bölgesinde bulunan kurganların açılmasıyla, elde edilmiştir.
Buzullar altındaki kurganlarda deri eşyalar bozulmadan kalabilmelerinin ikinci ve daha önemli sebebi, iyi bir tabaklama işleminden geçmiş olmalarıdır.
Renkli deri olgusuna ise o tarihlere değin rastlanmamış olması, dünya dericilik tarihinde Türklerin deri sepilemesinde, boyamasında ve süslemelerinde çağdaşları olan  kültürlere göre, ileri bir konumda olduklarının belgesi olarak düşünülmektedir.

Deriyi işleme ve deriden elde edilmiş ürünler ele alındığında, Anadolu’nun Mısır ve Mezopotamya uygarlıkları ile birlikte eski çağlara uzanan gelişmiş bir dericilik zanaatinin  olduğu  Çatalhöyük, Boğazköy (Hattuşaş), Alişar’da yapılan kazılardan çıkarılan deri parçalarından da anlaşılmaktadır.
Buna en güzel örnek Ankara’daki Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenen , Muş yöresine ait tunç lahitlerin üzerini kaplayan deri örtülerdir.

İslam öncesi Türk sanatı olarak adlandırılan döneme ait sanat yapıları, toplulukların yaşayış gereksinimlerini karşılayan fonksiyonel ürünlerdir.

Gereksinimlerden doğan günlük kullanım eşyasının, Türk topluluklarının etkisi altında kaldıkları dinler ve diğer kültürlerle etkileşme sonucunda biçimlenerek, çağımız insanının gözüyle sanatsal bir boyuta ulaştığı varsayılmaktadır.

Türklerin Islam dinini kabul etmelerinden sonraki süreçte, değişik coğrafyalarda yarattıkları sanat ürünleri Türk-Islam sentezi içinde gelişmiştir.

Dericilik alanında en zengin örneklere Selçuklu ve Osmanlı’da rastlanmaktadır. Selçuklu dönemi Türklerin ana yurtlarından taşıdıkları kültürle Anadolu’nun yerel kültür birikimlerinin ilginç bir sentezini oluşturmaktadır.

Anadolu Selçukluları ve Beylikler dönemindeki sanat anlayışı, her alanda sanat eserleri yaratılmasına tutku düzeyinde ilgi duyulması; malzeme ve dekorasyonda özgünlük arayışı, sanatın ve sanatkarların sultanlar, beyler ve yüksek zümre mensubu kişilerce himaye ve teşvik edilmeleri gibi nedenlerle deri işlerinde önemli gelişmeler sağlanmıştır. 

Anadolu Türk sanatının biçimlendirdiği tasarım anlayışının en önemli örneklerinden biri Selçuklu ciltleridir. Şemse formu, rumi deseni gibi Türk İslam sanatında sıkça rastlanan tasarım öğelerini taşır. Ayrıca bu dönemde sultanlar için eyerler, koşum takımları, çizme, ayakkabılar, kolçak, kemer ve kayışlar, kalkan, sadak ve daha sayılamayacak kadar çok deri eşya üretilmiştir.

Osmanlı döneminde, yönetim ve sanat merkezi olan sarayda derinin çok geniş bir kullanım alanı olduğu ve deriden yapılan eşyanın sanatsal boyuta ulaştığı bilinmektedir. 

Osmanlı döneminde, başta ordunun gereksinimlerini karşılamak için kullanılan deri, ayakkabıdan cilt yapımına, çantadan ev ve giyim aksesuarlarına kadar sayısız pek çok alanda üretilen malzemelerin başında gelmektedir. Bu nedenle Fatih Sultan Mehmet döneminde tabakhaneler belli bir yerde; Kazlıçeşme’de, deri ürünleri imalatçıları ise Saraçhane’de toplanmıştır.
Bu dönem dericileri deri sepilemesinde geliştirdikleri özel formül ve yöntemleriyle, ‘kırmızı sahtiyan’ olarak bilinen dünyaca meşhur deriyi ilk bulanlardır.

Bugün Osmanlı İmparatorluk dönemine ait deri pabuç, çizme, terlik, gümüş kabartmalarla bezenmiş kaşıklıklar, sırma işlemeli sahan kapakları, şamdan altlıkları, mataralar, gibi 16-19.yy.lar arasındaki deri işçiliğinin biçim, teknik ve süsleme bakımından ustaca yapılmış sanat ürünleri Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunmaktadır.

Derinin işleme teknikleri için bkz. Deri İşleri

Derinin tanımı, yapısı, elde edilmesi, tarihi gelişimi, korunması ve işleme teknikleri hk. detaylı bilgi için bkz.