ANADOLU'DA MADEN SANATI

Türk maden sanatının Orta Asya’dan başlayan gelişim süreci, Selçuklular ve Osmanlılara kadar uzanır. Selçuklular döneminin  maden ürünleri dünya müzelerindeki kolleksiyonlar arasında önde gelen örneklerdir.

Anadolu Selçukluları döneminin malzemesi genellikle tunç olup günümüze az sayıda gelebilen eserlerden rölyef ve kabartma teknikleri'yle değişik formların denenmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bu döneme ait örneklerden biri Ankara Etnografya Müzesi’nde bulunan Beyşehir Eşrefoğlu Camii’ne ait yuvarlak karınlı Cami Kandili (1280) dir.

Artuklular döneminde malzeme tunçtan pirince dönmüştür. Bu dönemdeki bronz yapıtların, ayrıca kazıma tekniği, gümüş, ve bakır kakma figürlü kompozisyonların, özellikle figürlü kufi yazı örneklerinin 12. ve 13.yy. maden sanatı içinde ayrı bir önemi vardır.

Erken Osmanlı dönemi, yeni form ve yapım tekniklerinin kullanıldığı, Osmanlı karakterinin belirtilmeye çalışıldığı bir dönemdir. 15.yy. ikinci yarısında ortak bir özellik oluşmaya başlar. Osmanlı karakterinin belirdiği ilk ürünlerden biri Fatih Camii’ne ait olup İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi’nde korunan gümüş, altın yaldızlı Cami Kandili’dir.

16.yy. da süslemeli gümüşün yanı sıra bakır eserlere de rastlanılır. Bakır Osmanlı maden sanatı içinde en çok kullanılmış olan malzemedir.

Bu malzeme ile yapılmış örneklerde, kıvrık dallar ve yaprakların üzerinde lotus ile palmetler vardır. Bu tarihlerde bakır ürünlerin çarpıcı teknik görünümlerinden biri olan, zeminin yatay çizgilerle doldurulduğu görülür. İç içe gelişen geometrik yüzeyler içindeki bu süslemenin değişik örnekleri kahve tepsilerinde, Osmanlı maden ustalarının çok sevdikleri balık motifiyle zenginleştirilmiş haliyle bulunur.

Yiyecek ve su ile ilgli formların çoğunda göbek motifi olarak Osmanlının çok sevdiği bir motif olan “Mühr-i Süleyman” yer alır.(1) Bu altı köşeli motifin kökeni çok eskilere dayanmaktadır. Bir başka inanca göre de bu motif  dayanıklığın sembolüdür.

16.yy. sonu 17.yy. başlarından kalan eserlerin çoğu gümüştendir ve keramik alanındakilere benzer formlar görülür. Osmanlı ustalarının hep yeni ve değişik formlar arayışında olmaları sonucu maşrapa, ibrik, sürahi, buhurdanlık gibi öncülüğünü madeni eşyanın yaptığı eşyalar ortaya çıkmıştır.
Bu yıllarda erken dönemin süsleme anlayışı sürmektedir. 17.yy.da özellikle gümüş eserler üzerinde zengin süslemeler görülür.

Ancak saray okulunun varlığı ile açıklanabilecek olan, tezhip süslemesi tarzında, yetkin ve uyumlu bir düzenleme, bu zenginliği yaratan bir özelliktir.
Bu zengin süslemenin güzel örneği olan gümüş üzerine altın yaldızın kullanıldığı, şadırvanın yanı sıra kuş kafesini de andıran  buhurdan ve aynı niteliklerin görüldüğü Sultan I. Ahmet’in türbesinden Gümüş Rahle (1618) bugün İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi’ndedir.
Aynı müzedeki  Gümüş Bakırdan (1698), döneminin son örneklerinden biridir. Avrupa ile ticaretin gelişmesiyle süsleme ve formlarda değişik özellikler ortaya çıkmıştır.

18.yy.da süsleme repertuarı tamamıyla değişmiş, yapıt sayısı çoğalmış, malzemede ise ağırlık bakıra kaymıştır. Bakır, kalaylandığı zaman gümüşe benzemesi, temizlemedeki kolaylığı ve sağlıklı olması nedeniyle Türk mutfağının vazgeçilmez malzemesi olmuştur. 17.yy. içinde servi, lale, nar gibi natüralist motifler de süslemeye girmeye başlar.

Osmanlı maden sanatı içinde en çok kullanılmış olan formlardan biri ise ibrik'lerdir. 17 yy.ın başka bir formu, çapı 25-40 cm arasında değişen, orta kısmı çoğunlukla dekorsuz, bütün süslemenin kenar bordürü üzerinde yoğunlaştığı bakır tabak'lardır.

Kahve tepsileri form olarak değişmesede, yüzyıllara göre değişen süslemeleri vardır. İlk örneklerine 17.yy. sonuna doğru rastlanılan değirmenler, Türk kahve kültürünün önemli bir öğesidir. Pirinç silindirik gövde ve kazıma tekniğindeki yaprak süslemeye sahip değirmenlerin, kahve ile ilgili dizeler içermeleri açısından, etnografik yönleri ağır basar.

17. ve 19.yy’larda çok sık görülen bir süsleme tekniği de ‘Tombak’ olarak adlandırılan altın yaldızdır. Bu süsleme, bakır ya da pirinç üzerine civa oksitle yapılan altın kaplama biçimidir. 19.yy. da klasiğin yanı sıra, yeni formlar da denenmiştir. Üç ayaklı tepsili buhurdanlar, bakır üzerine tombak işleri, süslemenin tümüyle değiştiğini gösteren örneklerdir.

Maden sanatı, form, teknik ve değişen malzemeler içinde her yüzyılda farklı görünümlere bürünmüştür ve yapıtların, aşırıya kaçmayan mütevazi bir zevkle yaratılmış oldukları ortak özellikleridir.

Türk maden sanatı hk. detaylı bilgi için bkz.