Anadolu'da Çömlekçilik

Topraktan kapkacak yapma çabalarını ilk nerede, nasıl başladığını kesin alarak söylemek çok güçtür.

Anadolu'da  Hacılar'da ve Çatalhöyük'te yapılan kazılarda burada bulunan ilk kilden kapkacak kalıntılarının MÖ. 6700 yılına ait olduğu anlaşılmıştır.

Bunlar, Anadolu'da rastlanan, Neolitik çağa ait ilk kültür kalıntılarıdır.
Çatalhöyük kazılarında sepetli, tahta kapkacaklı bir Neolitik evreden seramikli bir Neolitik evreye geçiş çok açık olarak izlenebilmektedir. (1)

Anadolu'da ilk çarklı çömlekçiliğe ait bulgulara MÖ. 3000-2000 yılları arasında ilk kez Kayseri dolaylarında, Alişar'da, Boğazköy (Hattuşaş)'de ve Truva'da rastlanmıştır. (2)

Yere yakın, bir milin üzerine oturtulmuş, elle döndürülen bu çömlekçi çarkı türüne uzun süre bir yenilik getirildiği söylenememektedir. Ancak bu arada millerin bir yatağa oturtulmuş olduğu, yapılan işlerin çark dönerken sicimle rahatça kesilmiş olmalarından anlaşılmaktadır.

Ayakla çevrilebilen çömlekçi çarkının çeşitli aşamaları yanında elle döndürülen çömlekçi çarkı çağımıza dek hemen her yerde yaşamını sürdürmüştür.

Anadolu da yaşayan çömlekçilik

Bu el sanatının, Neolitik çağdan bu güne dek geçirdiği evrelerin Anadolu'da yaşamakta olduğu saptanmıştır. Neolitik çağda kullanılan tezgah türünden bugünkü tezgah türüne dek biri motorlu sekiz tezgâh türü, bu tezgâhların her birine özgü biçimlendirme yöntemleri, dört ayrı pişirme, astar ve sırlama yöntemi vardır.

Biçimlendirme Yöntemleri ve Tezgahlar

Anadolu'da yaşayan çömlekçilikte biçimlendirme yöntemleri ve bu yöntemlerle ilgili tezgâhları yedi ayrı türde izlenebilir.

1. Tezgâhta kil, düz bir tahta altlığın üzerinde elle bant usulü biçimlendirilir.

Kullanıldığı yerler: Akpulat ve Ardıçlı köyleri (Gümüşhane); Alişar köyü (Ordu); Aliköse köyü (Kars); Dölek köyü (Gümüşhane); Hıdırdudu köyü (Ağrı); Karabörk köyü (Giresun); Koşapınar köyü (Erzurum); Sırın köyü (Urfa); Yiğitbaşı köyü (Erzurum); Zıramba köyü (Gaziantep).

2. Tezgâhta kil, kilden yapılmış, altı sivri, döndürebilir bir tabağın içine oturtulmuş, gene kilden yapılmış bir altlığın üzerinde, elle bant usulü biçimlendirilir.

Kullanıldığı yerler: Burgudere köyü (Elazığ); Gökeyüp köyü (Manisa); Gökçeayva ve Sorkun köyleri (Eskişehir); Uslu köyü (Elazığ).

3. Tezgâhta kil, milli ama henüz yataksız, elle döndürülebilen, tahtadan yapılmış bir çarkla gene tahtadan yapılmış bir altlığın üzerinde elle, bant usulü biçimlendirilir.

Kullanıldığı yerler: Demiryurt köyü (Sivas); Küçüksu köyü (Kastamonu)

4. Tezgâhta kil, milli ama henüz yataksız, hem el hem ayakla döndürülebilen, tahtadan yapılmış bir çarkla, kilden yapılmış bir altlığın üzerinde elle, bant usulü biçimlendirilir.

Kullanıldığı yerler: Günkırı köyü ve Kavakbaşı köyü (Bitlis/ Mutki ilçesi)

5. Tezgâhta kil, el ya da ayakla döndürülebilen kısa milli, yataklı bir çarkin üzerinde merkezkaç kuvveti yardımıyla elle çekilerek biçimlendirilir.

Kullanıldığı yerler: Avanos (Nevşehir); Kızılhisar  (Denizli); Kayapa köyü (Balıkesir)

6. Tezgâhta kil, ayakla döndürülebilen uzun milli, yataklı bir çark üzerinde merkezkaç kuvveti yardımıyla elle çekilerek biçimlendirilir.

Kullanıldığı yerler:
Adana; Mersin; Diyarbakır; Edirne; İsparta; İstanbul; Iğdır; Çanakkale; Gaziantep; Sivas; Kırklareli; Akçaova köyü (Aydın); Akköy köyü (Çanakkale); Bardakçı köyü (Van); Beti köyü (Mardin); Bodrum (Muğla); Borçka (Artvin); Çağış köyü (Bolu); Çanaklı köyü (Burdur); Çivril (Denizli); Doğanbey, Sille ve Doğanhisar (Konya); Gölbaşı (Ankara); Karadirek bucağı (Afyon); Kınık köyü (Bilecik); Mustafakemalpaşa (Bursa); Peri (Elazığ); Subaşı köyü, Samandağı ilçesi (Antakya); Şebinkarahisar (Giresun); Sivaslı (Uşak); Urganlı köyü (Manisa); Tarsus (İçel); Simav (Kütahya); Kütahya Çinicileri

7. Tezgâhta kil, uzun milli, yataklı bir çarkta, elle, merkezkaç kuvvet yardımıyla çekilerek biçimlendirilir; ancak çarkın döndürülmesinde mile bağlanmış dişli kolunu çeviren ikinci bir insan gücünden yararlanılır.

Kullanıldığı yerler: Çorum; Merzifon ve Osmancık (Çorum); Şereflikoçhisar (Ankara); Tokat.

8. Şimdilik pek az yerde de olsa artık insan gücünün yerini elektrik motoru almaktadır.

Kullanıldığı yerler: Malatya; Menemen (İzmir); Ünye (Ordu).

Pişirim Türleri

Anadolu'da yaşayan çömlekçiliği, pişirim açısından dört ayrı türde izlenebilir:

1.Bu türde pişirim, işler açıkta, üst üste ya da yanyana dizilerek çalı çırpı, odun ve tezekle rüzgârlı bir havada genellikle bir saat süreyle ateş yakılarak yapılır.

Uygulandığı yerler: Burgudere köyü (Elazığ); Demiryurt köyü (Sivas); Günkırı köyü (Bitlis); Gökeyüp köyü (Manisa); Gökçeayva ve Sorkun köyleri (Eskişehir); Kavakbaşı köyü (Bitlis); Küçüksu köyü (Kastamonu); Sırın köyü (Urfa); Zıramba köyü (Gaziantep)

2. Bu türde pişirim, içinde tezek yakılan tandırda* oluşan közlerin üzerine, yapılmış alan kapkacağın istif edilerek iki-üç saat süreyle öylece bırakılmasıyla gerçekleştirilir.

(*) Tandır: İçinde tezekten ateş yakılmak üzere et kalınlığı 5-6 cm. kilden yapılmış, yukarıya doğru hafifçe konikleşen, silindir biçiminde, toprağa gömülü bir tür ocaktır. Daha çok doğu Anadolu yörelerinde görülür.

Kullanıldığı yerler: Aliköse köyü (Kars); Dölek köyü (Gümüşhane); Hıdırdudu köyü (Ağrı); Koşapınar köyü (Erzurum); Yiğitbaşı köyü (Erzurum).

3. Bu tür pişirim, kemersiz, yapılmış, her tarafı bütünüyle kapalı fırınımsı bir yerde, önce yakacağın, sonra işlerin üst üste dizilmesiyle ateş yakıldıktan sonra son deliğin de kapanmasıyla yapılır.

Kullanıldığı yerler: Çağış köyü (Bolu/ Gerede); Alişar köyü (Ordu)

4. Bu tür pişirim, kemerlerin üstüne oturtulmuş, üstü açık ya da bacalı, alttan ateşlenen bir fırında işlerin üst üste yağılmasıyla yapılır.

Kullanıldığı yerler: Milli ve yataklı çarkın girmiş olduğu tüm kent, kasaba ve köylerde bu tip fırın bulunmaktadır.

Astar ve Sırlama Türleri

Anadolu'da yaşayan çömlekçiliği astar ve sırlama açısından dört ayrı türde izlenebilir.

1. Genellikle astarlanarak, tek pişirimde sırsız yapılan işler.

Uygulandığı yerler: Aliköse köyü (Kars); Beti Köyü (Mardin); Burgudere köyü (Elazığ); Çanakçılar köyü (Van); Demiryurt köyü (Sivas); Dölek köyü (Gümüşhane); Gökçeayva ve Sorkun köyleri (Eskişehir); Gökeyüp köyü (Manisa); Günkırı köyü (Bitlis); Hıdırdudu Köyü (Ağrı); Kavakbaşı köyü (Bitlis), Karabörk köyü (Giresun); Kızılhisar bucağı (Denizli); Küçüksu köyü (Kastamonu); Uslu köyü (Elazığ); Sırın köyü (Urfa); Zıramba köyü (Gaziantep).

2.Yapılan işlerin, bir kez pişirildikten sonra içten ya da dıştan katran, reçine ya da sütle astarlanmasıyla oluşan bir tür sırlama.

Uygulandığı yerler: Akpulat ve Ardıçlı köyleri (Gümüşhane); Avanos (Nevşehir); Dölek köyü (Gümüşhane); Karadirek bucağı (Afyon); Koşapınar köyü (Erzurum); Merzifon ve Osmancık (Çorum); Simav (Kütahya); Urganlı bucağı (Manisa); Alişar köyü (Ordu); Tokat

3. İlk pişirimden sonra, sırlanan ve ikinci kez pişirilen sırlı işler.

Uygulandığı yerler: Adana; Edirne, Gaziantep; Kırklareli; Kocaeli; Isparta; Akköy köyü (Çanakkale, Ezine ilçesi); Akçaova köyü (Aydın); Bodrum (Muğla); Menemen (İzmir); Merzifon ve Osmancık (Çorum); Sille (Konya); Ünye (Ordu).

4. Biçimlendirildikten sonra deri sertliğindeyken astarlar dekorlanarak pişirilen, sırlandıktan sonra ikinci kez pişirilen sırlı işler.

Uygulandığı yerler:Çanakkale; Malatya; Kınık köyü (Bilecik); Mustafakemalpaşa (Bursa)

Böylece, Anadolu'da 'ilkel çömlekçilik' ve 'gelişmiş çömlekçilik' olmak üzere iki ayrı çömlekçilik türünü bulunduğunu söylenebilir;

İlkel çömlekçilik

Bu tür çömlekçilik, çarksız döndürülebilen altlıklar üzerinde ya da çark olsa bile mili henüz yataksız olduğundan gene altlıklar üzerinde kilin elle biçimlendirilmesiyle yapılan işlerin, fırın kullanılmaksızın açık havada ya da tandırda tek pişirimle gerçekleştirilmesidir.

Gelişmiş çömlekçilik

Bu tür çömlekçilik, kilin artık milli ve yataklı çarklarda merkez kaç kuvveti yardımıyla elle çekilerek biçimlendirilmesinden sonra dördüncü tipteki çömlekçi fırınlarında sırlı ya da sırsız pişirilmesiyle gerçekleştirilir.

detaylı bilgi için bkz.