TÜRK KUMAŞ SANATI

12.yy.dan itibaren Bizans İmparatorluğu ile iç içe yaşayan Selçuklu’lar, kendilerinden önce zaten Anadolu’da var olan dokumacılık sanatına önemli bir ivme kazandırmışlardır.

Türk kumaş dokumacılığı, Selçuklu’dan Osmanlı’ya yeni teknikler ve biçimler kazanarak ulaşmış ve sonuçta ortaya çok zengin malzeme, desen ve yüksek teknikle dokunan bir kumaş türü çıkmıştır.

Kumaşlar, sultan ve saray mensuplarının gereksinimleri için önce Bursa dokuma atölyelerinde, daha sonra da İstanbul saray atölyelerinde büyük bir incelik ve itina ile dokutturulmuştur. Özel olarak dokutturulan bu kumaşlara ‘saray kumaşları’ denmektedir.

Türk kumaş sanatı, 15.yy.dan itibaren ekonomik, ticari ve toplumsal nedenlerden ötürü Osmanlı imparatorluğunun yükselmesine paralel olarak hem sanatsal hem de teknik açıdan gelişmiş ve sonuçta dünyada az rastlanır bir düzeye erişerek uluslar arası ününü arttırmıştır.

Osmanlı sarayından yönlendirilen ve denetlenen kumaş sanatı oldukça komplike bir sanat dalıdır. Çünkü, fiziksel güç yanında büyük beceri istemektedir. Saray nakkaşları tarafından çizilen desenlerin dokuma ustaları tarafından iyi yorumlanması ve uygulanması gereklidir. Bu da deseni çizen sanatçı dahil, tüm teknik elemanların (usta ve çırakların) işbirliğinden meydana gelen sıkı bir maddi ve manevi bir ilişkiyi gerektirir.

Altın ve gümüş telleri ile dokunmuş ipek kumaşlar, dönemin saray yaşamında çok önemli bir yer tutmuş ve bir hazine malı olarak görülmüştür. Bu kıymetli kumaşlar, yalnızca gereksinim için değil; manevi açıdan da çok önemli olmuş, imparatorluğun güç ve görkemini yansıtan birer simge haline dönüşmüşlerdir.

Osmanlı kumaş sanatı denilince ilk akla gelen, padişah üst giysilerinde kullanılan ve her biri birer sanat eseri olan ipekli kumaşlardır.

İstanbul kumaş atölyelerinin büyük bölümü, saray mensupları tarafından işletilmiştir. Bu atölyelerde saray nakkaşları tarafından hazırlanan modellere göre çalışılmış ve altın-gümüş telli kumaşların dokunma izni sadece bu atölyelere verilmiştir.

Yüzyıllar boyunca ipek ve ipekli kumaşların alım satımına devlet büyük ilgi gösterdiği için her kumaşın atkı ve çözgü sayısı, ağırlığı, boyası belli ölçülerle tesbit edilerek bir standart oluşturulmuştur.

Osmanlı döneminde dokunan ipekli kumaşlar 6 gruptur. Bunlar kemhalar (kadifeye yakın, havsız, ipekli kumaş), atlaslar (satenler), altın-gümüşlü kumaşlar, düzparlak kumaşlar, kutnular (çoğunlukla renkli çizgili, parlak kumaş) ve kadifelerdir.

Topkapı Sarayı Müzesi ve diğer müzelerde günümüze kadar korunmuş giysiler arasında bu kumaşların hepsinden değişik örnekler bulunmaktadır.

XV.yy.desenlerinde, selçuklu sanatında yaygın kullanılan rumi motifleri esas oluşturur. Penç, goncagül, hatayi gibi stilize çiçek, bulut ve hayvansal figürlerin usluplaştırılmasıyla oluşan motifler başlıca kompozisyonlardır.

Daha sonraki dönemlerde bunlarla beraber üçlü benek, kaplan çizgisi, hançer yaprak ve kıvrık yapraklı motifler, madalyonlar da kullanılmıştır.

17.yy.da özellikle Türk kumaşlarına özgü bir özellik gösteren oval madalyonlar  naturalist uslupta çiçek kompozisyonları ile süslenerek kullanılmıştır.

Oval sistemler ve dikey dalgalı dal uslubu 16.yy.ortasından 17.yy. ilk yarısına kadar kullanılmıştır. Ayrıca birleşik oval sistemler en sevilen desen şeması olmuştur.
Diğer çok kullanılan motifler; bütün saray sanatlarında uygulanan ay ve iç içe ay motifi, yelpaze karanfil motifi, çınar yaprağı biçimindeki hatayiler, lale motifleri, sekiz yapraklı çiçek madalyonudur.

Türk kumaşlarının üstün kalitesini korumaya ve bir süreklilik sağlamaya yönelik uygulamalar   17.yy ikinci yarısından sonra bir çok nedenlerle gevşemeye, kumaşların kalitesi düşmeye başlamıştır.

Konu ile ilgili detaylı bilgi için bkz.