GELENEKSEL TÜRK SERAMİĞİ / ÇİNİ

Çinicilik sözcüğü, halk arasında, hem pişmiş toprak sırlı duvar kaplamaları, hem de pişmiş toprak günlük kullanım eşyalarını tanımlamıştır. Bilimsel yayınlarda ise, zamanla bu tanımlama değişmiş; kase, tabak, vazo gibi kap-kacak türünden eşyalara ‘seramik’, duvar kaplamalarına ise ‘çini’ adı verilmeye başlanmıştır. Farsça ‘Çin’e ait’ demek olan, daha sonraları yerleşen çini sözcüğü ise Osmanlı Sarayının 15 yy. da başlayan Çin porselenlerine olan hayranlığından kaynaklanır.(1)

İslam Sanatı tarihi içinde önemli bir yer tutan Türk çini ve seramik sanatının geçmişi, 8. ve 9. yy.larda Uygurlar’a kadar dayandırılmaktadır. Selçuklular’la başlayan gelişim daha sonra Anadolu Selçukluları ile sürdürülür.

Anadolu Selçukluları seramik sanatının oluşumunda, bulunduğu bölgenin kültür mirasından ve özellikle Büyük Selçuklular’a ait seramik tekniklerinden etkilenmiştir. Ancak 13 yy. da Anadolu’da gelişen kendine özgü Selçuklu mimarisi başarılı bir sentezin ürünüdür ve çininin bir süsleme unsuru olarak mimaride kullanımı, yine bu dönemde başarıyla gerçekleşmiştir. Konya, Sivas, Tokat, Beyşehir, Kayseri, Malatya gibi şehirlerde çinilerle bezeli önemli eserlerin varlığı bilinmektedir.

Anadolu Selçukluları döneminde kullanılan ilk önemli teknik, ‘Sırlı Tuğla Tekniği’dir. (Bu teknikte sırlı ve sırsız tuğlalar değişik düzenlemelerle yatay, dikey, zigzag veya diyagonal dizilir. Kullanılan renkler fruze, kobalt mavisi, patlıcan moru ve bazende siyahtır.) Bu teknik yanında düz renkli çinilerde bezemeler de göze çarpar. Bursa Yeşil Türbe’nin (1421) dışını giydiren Firuze çini kaplama daha önce ve sonra tekrarlanmayan tek örnektir.

İkinci ve bolca kullanılan teknik, Selçuklular’ın sanatımıza kazandırdığı ‘Mozaik Tekniği’dir. Özellikle iç mekanda, mihraplarda, kubbe içlerinde, kubbeli geçişlerde başarıyla uygulanmıştır. Desenlere göre kesilen parçaların, sırsız yüzeyleri koniktir. Sırlı taraf altta kalacak şekilde dizilip üzerine harç döküldükten sonra monte edilmişlerdir. Mozaik tekniğinin kakılarak yapılan örneklerine ‘Kakma Mozaik Tekniği’ denir. Desenlerde geometrik kompozisyonlar hakimdir. Bitkisel motifler, kufi ve sülüs yazılar da bezemelerde kullanılmıştır. Fruze, kobalt mavisi, patlıcan moru ve siyah uygulanmıştır.

Cami, Türbe gibi dini mimarinin yanında, saraylarda da farklı olarak ‘Minai’,’ Sıraltı Tekniği’ ve ‘Lüster (perdah) Tekniği’nde çinilerle karşılaşılır. Konya Alaeddin Sarayı'nda görülen Minai Tekniğinde çiniler , saray hayatını yansıtan hareketli minyatür sahnelerinden oluşur. Sıraltı ve Lüster Tekniği çinilerin güzel örnekleri Beyşehir Kubadabad Sarayı’nda görülür.

Lüster Tekniğinde, hazırlanan desen, önceden sırlanan ve fırınlanan zemin üzerine, lüster denilen maden oksidi, gümüş ve bakır alaşımlı bir karışımla boyanmaktadır. Daha sonra, kahve ve sarı tonlarının hakim olduğu bu teknikte , lüsterle boyanan parça ikinci defa fırınlanır.

Anadolu Selçuklularının başarılı bezemeleri Osmanlı Dönemi’nde sarayın da büyük desteğiyle gelişmiş, yeni teknik ve uslupta eserler üretilmiştir. Erken Osmanlı döneminde bilinen ve 16. yy. da da devam eden  ilk teknik, ‘Renkli Sır Tekniği’ dir. Beyaz astarlı hamurun rengi kırmızıdır. Desenler basılarak veya kazınarak geçirildikten sonra renkli sırlarla boyanmıştır. Pişirmede renklerin birbirine akmaması için  kontur boşluklarına balmumu veya kimyevi bir madde sürülür. Fruze, kobalt, leylak, sarı, siyah, yeşil,altın yaldız gibi çok renklere sahiptir. En çok Bursa, Edirne ve İstanbul’daki çinili yapılarda rastlanır. (2)

Kırmızı çamur üzerine beyaz astar kullanılarak üretilen ve ilk defa Milet’te bulunduğu için ‘Milet İşi’  olarak isimlendirilen ilk dönem Osmanlı veya Beylikler Dönemi Seramiklerinin özellikle İznik’te üretildiği bilinmektedir.

15 ve 16 yy. döneminde faaliyet gösteren en önemli merkez İznik’tir. Osmanlı saray nakkaşhanesinde usta nakkaşların elinden çıkan desenler, İznik’e yollanıp orada uygulanıp, pişirilmektedir. Bu dönemin ilk ve yeni uslubu ‘Mavi-Beyaz’ gruptur. (Haliç işi için bkz.) Geçmiş örneklere kıyasla çok ileri bir teknikle üretilen bu çini ve seramiklerin en belirgin özelliği, fritli bünye (fritware) tekniği ile üretilmiş olmasıdır. Desenler sıraltı tekniğinde fırça ile uygulanmıştır. Bu üretim tekniği,  17. yy.a kadar korunacaktır.  

16. yy ikinci yarısı çini ve seramiklerde, desen ve renklerde mükemmelliğe erişen ‘Kırmızı Sıraltı Tekniği’ ile karşılaşılır ve çini sanatının bilinen ve en parlak dönemini oluşturur. Sıraltına kobalt mavisi tonları, firuze, yeşil, siyah, kahve ve kabarık mercan kırmızısı ustalıkla uygulanmıştır. Bilinen kompozisyonlar dışında, dönemin saray baş nakkaşı ‘Karamemi’ nin ekolü olarak bilinen, naturalist uslupta çiçekler benimsenmiş, serbest kompozisyon anlayışı yeni düzenlemelere imkan sağlamıştır.

İznik’te fritli çamur ile kullanım seramikleri 1470 de üretilmiştir ve ancak 1506-1507 yıllarında mimari yapılarda kullanılmaya başlanmıştır. (Suleymaniye Camii (1557) , bunu Hürrem Sultan Türbesi (1558), Rüstem Paşa Camii (1561), Kanuni Sultan Süleyman Türbesi (1566), Sokollu Mehmet Paşa Türbesi (1572), Piyale Paşa Camii (1573) gibi pek çok cami izler).

Mavi-beyaz teknikte Baba Nakkaş gibi, çeşitli desen uslubunda üretilen seramikler, Şam İşi olarak bilinen eflatun ve yeşil renklerin kullanıldığı seramikler ile çok renkli döneme geçiş yapılmıştır. Çok renkli dönemde kırmızı, mavi, yeşil, kahve, turkuaz ve siyah (kenar çizgisi olarak) renkler kullanılmıştır. Kırmızı renk, özellikle Nakkaş Karamemi döneminde İznik seramiklerinde sıklıkla görülmektedir. 

17. yy.’ın ikinci yarısından itibaren Osmanlı devletinin kendi içindeki karışıklıklar ve ekonomik sıkıntılar İznik’teki atölyelere yansımaya başladığında, çini ve seramiklerin kalitesinde bozulmalar başlamıştır. (3) 

18. yy.da İznik atölyelerinin tamamen kapanmasıyla Kütahya, alternatif bir çini şehri kimliğiyle yeni çini merkezi olarak öne çıkmaktadır. Bu dönemde Kütahya’da, bir tarafta İznik’in özellikle mavi-beyaz desen taklitleri üretilirken, diğer taraftan yerel tarzdaki üretimlere devam edilmiştir. Bu ürünler beyaz çamur üzerine sıraltı fırça tekniğinde, sarı kırmızı, yeşil, kobalt mavisi, firuze, siyah, mor renklerde dekorlanmış ürünlerdir. Üretilen formlar çok çeşitlidir.

(bkz. Kütahya Seramikleri)

Osmanlı Yapılarında İznik Çinileri.(sunum)...

İznik Çini sanatının gelişimi ve teknikleri hk. detaylı bilgi için bkz.