HÜSN-İ HAT

Türk sanatları, tarih öncesi çağlardan başlayarak çeşitli din, iklim ve coğrafyanın, medeniyetlerin izlerini alarak, Anadolu’da İslam medeniyetleri  çerçevesinde yepyeni bir senteze ulaşmıştır.

Zamanımıza kadar ulaşan Göktürk Kitabeleri, Orta Asya’da gelişmiş büyük bir medeniyetin ürünüdür ve Türkler’de yazı sanat ve kültürünün ne derece gelişmiş olduğunu gösteren belgelerdir.
Uygur yazısı, asırlarca kültür ve sanat yazısı olarak  Orta Asya’da yaşamıştır. Bu eski kültür ve sanat geleneğine dayanarak , Türkler müslüman olduktan sonra da, İslam yazılarının en önemli gelişim aşamalarını gerçekleştiren üstadlar yetiştirerek İslam yazılarının gelişmesinde tarihi rolü oynamışlardır.(1)

Hüsn-i Hat, ‘güzel yazı’ ya da ‘yazının güzeli’ anlamında kullanılmıştır. Aslı Fenikeliler’den gelen ve Nebat kavmince kullanılırken Araplar’a geçen bu basit yazının, İslamiyeti yeni kabul eden toplulukların farklı kültür ve estetik anlayışları ile birleşmesiyle, oniki asır süren gelişimi sonunda kemale ermiş ve dünya tarihindeki yüzlerce yazı çeşidi içinde estetik ve sanat değeri en yüksek tek yazı olma özelliğini kazanmıştır.

Kur’an ve Hadislerin doğru tesbiti;  hat ilmi'ni,
daha ilk kullanılmaya başlandığı andan itibaren, aynı zamanda sanat yönüyle ele alınması da; Hat Sanatı’nı meydana getirmiştir.

İlk zamanlar kullanılma sahasına göre ve farklı malzemelerin etkisi ile şekil bakımından iki yazı tarzı görülür.
Birisi sert köşelerin hakim olduğu, taş üzerindeki kitabelere ve önemli evraklara tahsis edilen yazı, diğeri de yumuşak ve kavisli hatların hakim olduğu, hareket kabiliyeti de olan şeklidir.

Kaynakların bu dönemlerden sanatkar olarak bahsettikleri ilk hattat, Emeviler döneminde ünlenen Halid b.Ebu’l-Heyyac’ı, Ebu Yahya Malik b.Dinar ve sanatın ilk büyük üstatlarından biri olan Kutbetü’l-Muharrir takip etmiştir.

Hat Sanatı, Abbasiler devrinde sanatkarların buldukları bir takım oranlara dayanarak biçimli ve düzgün hale gelmiştir. Üç asırlık arayış ve tecrübe sonucunda bu ölçülü hat, Bağdat’ta İbn-i Mukle (940) tarafından kanun ve kuralları belirli bir kişilik kazanmıştır.

Mimari eserlerde celi hatlar (büyük ölçekli yazılar), en belli başlı unsur olarak yer alırken yüksek dereceli memurlar, Celil, Tumar, Riyasi, Sülüseyn ve Tevki türünde yazılar yazmışlardır.

Abbasi devrinin ikinci önemli üstadı İbn-i Bevvab (1022) tır. Beş asır süren ilk gelişme devrinin en önemli merkezi, Bağdat, yine bu süzülme ve seçilme döneminin en büyük üstadı ise Cemaleddin Yakut b.Abdullah (1298) tır.

Yakut’ un Hat Sanatı’nda yaptığı en önemli devrim, kalem ağzını düz kesme alışkanlığını değiştirerek mail (eğri) kesmesi ve yazının estetik değerini arttırmasıdır. Daha sonra da kendisine kadar gelen altı çeşit yazının hepsini bütün kurallarıyla tesbit ederek sistemleştirmesidir.

Yakut’tan sonra, bütün güzel sanatlarla ve diğer ilim dallarıyla ilgisi bulunan Hat Sanatı, İslam dünyasında en önde gelen sanat dalı olmuş, önemli merkezler ve şehirlerde değişik etkilerle farklı uslublar gelişmiştir.

Şeyh Hamdullah ile Hat Sanatı, tarihinin en büyük gelişimini yapmış, Osmanlı Hat Sanatının başlangıç noktası sayılan bu yeni uslub ‘Şeyh Hamdullah Uslubu’ olarak anılmaya başlanmış ve Yakut tavrının yerini almıştır.
Şeyh Hamdullah döneminden sonraki gelişmeler Osmanlı kültür ve medeniyeti içinde olmuştur. Bu devirde Muhakkak ve Reyhani yazılar yerini sülüs ve Nesih yazılara bırakmıştır.

Ahmet Karahisari (1470-1556), Yâkût el-Müsta'sımî üslûbunu yeni bir yorumla canlandırmış, celi ve müsennâ yazılarda Fâtih devri hattatlarından Yahyâ Sûfî ve Ali b. Yahyâ Sûfî'nin yazılarını örnek alarak harf ve kompozisyon bakımından daha güzel bir âhenge kavuşturmuş, kendi adıyla anılan bir üslûp ortaya koymuştur.
Celi (büyük ölçekli) yazının büyük üstadlarından olan Ahmet Karahisari'nin celi yazıdaki anlayışı, celi yazının sona erdiği XIX yy.a kadar devam etmiştir.

XVII yy. sonunda yazı sanatı Hafız Osman (1642-1698) ile daha da mükemmel hale gelmiştir.
Hafız Osman’dan sonra Sülüs-Nesih yazı Mehmet Şevki Efendi(1829-1887) , celi Sülüs hattı Mustafa Rakım Efendi (1757-1826) elinde en yüksek estetik değerine kavuşmuştur.

Fatih Sultan Mehmet döneminden itibaren kullanmaya başlanılan Talik hattı da Yesari Mehmet Esad ve oğlu Mustafa İzzet tarafından en güzel şekilde yazılarak mimari eserlerin kitabelerini süslemiştir.

XIX yy.da gelişimini tamamlayan celi yazıları Kadıasker Mustafa İzzet (1801-1876) ve Şefik bey (1819-1880) den sonra asrın son Celi üstadı Sami bey (1838-1912) ile birlikte son noktasına ulaşmıştır.(2)
Günümüzde bütün İslam ülkelerinde ve sanat geleneği olan toplumlar arasında, Hat Sanatı ile meşgul olan sanatkarlar  bu uslubu hala takip etmektedir.

Yazı Çeşitleri;

Kufiı; düz çizgiler ve köşelerden oluşan geometrik bir yazı türüdür.

Sülüs; yuvarlak karakterli bir yazı türüdür. hüsn-i hatta esas teşkil eder. Sülüs Yazı Örneği

Celi Sülüs; celi kelimesi hat sanatında normal büyüklüğü üstünde yazılmış şekil anlamına gelir. Celi sülüs daha çok mimari eserlerin geniş alanlarında kullanılmıştır.

Nesih; Kufi yazıdaki köşelerin tamamiyle yuvarlanması ile meydana gelen yazıdır. İslam yazı kültüründe, başta kuranı kerimler olmak üzere dini kitapların yazılışında  nesih yazı kullanılmıştır. Nesih Yazı Örneği

Muhakkak ; Sülüs yazının yatkın ve yatay kısımları uzun ve geniş olan cinsidir. Çoğu harfleri bitişiktir. Muhakkak Yazı Örneği

Rikaa; Nesih yazının dişsiz, yuvarlak ve kıvrak bir şeklidir. Çoğu harfleri bitişiktir. Rikaa Yazı Örneği

Tevki; İcazet ve imza yazısı olduğu ve hızla yazıldığı için  kelimelerin arası birleştirilir

Talik; en önemli özelliklerinden biri, eğri çizgilerdir. Yer yer incelip kalınlaşan harfler ve bağlantıları, canlılık, akıcılık verir.  Talik Yazı Örneği

Hat Sanatı hakkında detaylı bilgi için bkz.