KATI' SANATI

Her hangi bir motif veya yazı örneğinin ince bir kağıt veya deriden oyulması ile meydana getirilen eserlere Katı’ adı verilir. Bu süsleme dalı, kitap sanatları içinde önemli bir yere sahiptir. Katı’, Osmanlıca sözlüğe göre, Kat; kesme ve kesilme den gelir (ka uzun okunur).

Sanat Ansiklopedisinde; Katı’; Bir kağıt veya deri üzerindeki yazıyı, motifi kesip çıkartarak içi oyulmuş parçayı veya çıkan parçayı diğer bir kağıt, deri veya cam üzerine yapıştırmak suretiyle yapılan işlerdir.
Şekil kesilip çıkartıldığında içleri boş kalan kağıt kısmına ‘dişi’, çıkan yazı ve şekile de ‘erkek’ denir ki, bu erkek ve dişi şekiller ayrı ayrı birer yüzeye yapıştırılarak iki ayrı levha meydana getirilebilir.

Gerek deri, gerekse kağıttan yapılan işlere ‘Mukatta’, bunu yapanlara ‘Katta’ denir. Eski hattatların kağıdı kesip oyarak meydana getirdikleri yazılar ‘Mukatta Yazı’ lardır.

Tarihi İran’a uzanan Katı’ sanatının, kağıt üzerindeki en eski örneklerine 11. ve 16. yy.larda Herat’ta yaşamış olan üstatların eserlerinde rastlanılmaktadır.

İslam kitap sanatlarında deri oyma sanatı ise, 14. yy.da başlamıştır. Bu dalın ilk ve en önemli temsilcisi 15. yy.da Herat’ta yaşamış olan Abdullah Kaatı’ dır. Mevlana Muhammed Bakır, Seng-i Ali Bedahşi dönemin seçkin üstadlarındandır. Bu sanatkarlara ait eserler Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi ’nde saklanmaktadır. 

Kağıt oyma sanatının Osmanlılara gelişi 16. yy. başlarındadır. Özellikle Kanuni Sultan Süleyman devrinde Katı’, önemli bir sanat dalı olarak pek çok değerli el yazmasının Tezhip’ten sonraki en önemli süsü olmuştur. Bu yazma eserlerde oyma olarak tezyini motiflere ve çiçeklere kadar hemen her şekil denenmiştir.

Efşancı Mehmet, Ali Çelebi, Abdülkerim Çelebi, Mehmed bin Gazanfer ve Mevlana Kasım Arnavud bu dönemin en önemli Katı’ ustalarıdır.

1540 tarihli Hattat Ali Çelebi tarafından yazıları Katı’ olarak hazırlanmış ‘Kırk Hadis‘, 1650 tarihli ‘Şah Mahmut Nişapuri Albümü’, 1540 yılında  Mehmet bin Gazanfer tarafından oyma ‘ta’lik hattı’ ile hazırlanmış ‘Guy ve Çevgan’ adlı kitap dönemin en önemli eserleridir. 

Katı’ sanatı, 17. ve 18. yy.larda bu dönemlerin sanat anlayışına uygun eserlerle ilerlemeye devam etmiştir. 17. yy.da en büyük sanatkarlar Bursa’lı Mevlevi Fahri Dede başta olmak üzere, Nakşi, Halazade Mehmed, Mahmut el Gaznevi, Derviş Hasan Eyyubi’dir.

Dönemin eserleri arasında Bursalı Fahri’nin elinden çıkmış oyma Kıt’alar ve manzaralar, oyma buketler ve çeşitli nakışlarla bezeli Gazneli Mahmut Albümü ile oyma çiçek süslemeli bir minyatür albümüdür (Mundy Albümü). (1)

Bu dönemde memleketimize gelen batılı seyyahların beraberinde götürdükleri bazı eserler yoluyla , Katı’ tekniği Osmanlılar kanalıyla Avrupa’ya taşınmış, bir süre sonra ‘silhouette’ (gölge) adını verdikleri kendi tarzlarındaki oymaları yapmaya başlamışlardır.

Türk kitap sanatının bu ihtişamlı dönemleri 18. yy. ikinci yarısından itibaren gerilemeye başlamış 19. yy.da bu sahada hiçbir ciddi eserin ortaya konulamaması bu sanat dalının sonunu hazırlamıştır.

Katı’, Sanatkarlar ve Eserler hakkında detaylı bilgi için bkz.