El Dokumaları

Genel anlamda dokuma kelimesi kolon, tezgah, direk kullanarak dokunan pek çok türü kapsamasına, 'çarpana dokumalar, kirkitli dokumalar, mekikli, mekiksiz dokumalar' vb. gibi sınıflamalarla ele alınmasına rağmen, dokumacılık terimi giderek elle, mekikli tezgahlarda dokunan kumaş, peşkir, peştamal, baş örtüsü, sofra bezi yada kalın yaygı, örtü biçimindeki tekstil ürünleri için kullanılır biçime dönüşmüştür.

Mekikli dokumalar, çeşitli tezgahlarda, elde bükülmüş ipliklerle, elle dokunan, önceleri bazı yörelerde 'bez' olarak isimlendirilen 'ince kumaş türü dokumalar' ve bazı yörelerde 'savan, çul' vb. olarak isimlendirilen 'kalın yaygı türü dokumalar' şeklinde iki ana başlık altında gruplanmaktadır.

İnce ve kalın dokumaların her ikisi de 'tek renkli' (monokrom) ve 'birden fazla renkli' (polikrom) dokumalar olarak iki ana grup kapsamında ele alınmaktadır.

Aynı yada farklı kalınlıkta ve türde ipliklerle dokunan tek renkli dokumaların 'düz, dökmeli, haneli, yollu' gibi isimlerle bilinen süslemeli çeşitleri vardır.

Bu düz yüzeyli dokumalar dışında yüzeyi yer yer kıvrık, düz olmayan dokumalar  'bürümcük, pembezar, sarı kıvrak, melez' vb. isimlerle bilinirler.

Tek renkli ince dokumalar;

Kullanılan malzeme (iplik bileşimleri) göz önüne alınarak gruplandırılırsa.

Rize; kendir ipi ve pamuk iplik bileşimli, 'melez' adı verilen dokuması ile

Konya ve Çorum-Kargı; 'gıvratma' olarak isimlendirilen pamuklu göynek dokumalarıyla,

Kastamonu;  keten iplik ve pamuk iplik karışımıyla dokunan 'sarı kıvrak' isimli, bir tür yollu dokumalarıyla,

Ödemiş; pamuk ipek bileşimli dokumalarıyla ve 'pembezar'larıyla,

Muğla-Üzümlü; yün ve pamuklu iplik bileşimleriyle dokunan 'gastar' dokumalarıyla ünlüdür.

Karadeniz-Ayancık, Ereğli 'Elpek bezi'yle ve düz keten dokumalarıyla

Çaycuma- Pelemek; 'çözme' beziyle

Denizli Tavas; 'Nikfer bezi'yle

İzmir, beledi dokumaları ile

Bursa ile Alanya; ipek

Antakya ve Muğla-Yeşilyurt; ham ipek olarak isimlendirilen ipek dokumalarıyla tanınmaktadır.

Ünlü merkezlerden biri olan Rize nin eski bezleri ve 'makaslı keşan' denilen dokumaları günümüzde dokunmamaktadır. Benzer bir olgu Giresun Şebinkarahisar 'tamzara' dokumaları için de geçerlidir.

Yünlüler;

Hadim ve Gündoğmuş'un 'depme' olarak adlandırılan çulhalıkta yünden dokunduktan sonra çeşitli işlemlerle keçeleştirilen dokumaları,

Tosya, tiftikten dokunan iç ve dış kuşakları,

Şırnak, keçi yünü ile yapılan 'şal şapik' adı verilen ve hareli yün ipeği olarakta isimlendirilen dokumalarıyla bilinmektedir. (Bkz. Şal Şapik Sunum)

Çok renkli dokumalar;

Birden fazla renkli iplik kullanılarak hazırlanan çok renkli dokumaların  yollu ( kutnu, kırkparmak, meydani vb) yada kareli (haneli vb) çeşitlemeleri vardır.

Genişlikleri genellikle 30-45 cm olan bu dokumalar başörtüsü, sargı, bürgü, peştamal  gibi giyim eşyası dikmek için dokunmuş olmalarının dışında evde kullanmak üzere çarşaf, peşkir, örtü gibi ev eşyası olarakta kullanılırlar.

Yollu ve kareli dokumalar ;

Gaziantep; ön yüzünde atlas görüntüsü veren pamuklu yada pamuklu ipek bileşimli 'kutnu' türü kumaş dokumalarıyla

Karadeniz; 'makaslı keşan' peştemallarıyla

Denizli; 'Buldan bezleri' ile

Urfa; 'culha' bez dokumaları

Hadim; sofra bezleri

Karaisalı-Aktaş köyü; çarşaflık bezleriyle

Tarsus, Adana, Karaisalı, halk arasında tırlık olarak adlandırılan, kalın pamuk ipliklerle dokunan 'savan' dokumasıyla

Adana, 'yollu peşkir'leri ile, Karadeniz Ereğlisi ve Bursa iki kenarı bezemeli 'peşkir'leriyle önemli merkezlerdir.

Başörtü, sargı, kuşak, peştemal;

Göynük-Taraklı, Boyabat, Eflani, işleme izlenimi veren, 'çember' denilen kare örtüleriyle,

Hadim; 'bürgü' adı verilen dikdörtgen biçimli pamukla dokunmuş kareli dolamalarıyla,

Şanlıurfa; 'yaşmak' denilen başbağlarıyla

Rize, Trabzon, çizgili, kareli dokunmuş 'futa' adıyla tanınan peştemallarıyla,

İskefiye köylerinde dokunan halk arasında 'çubuklu' olarak adlandırılan, çizgili peştemallarıyla,

Beypazarı; 'Bürgü' olarak bilinen ipekli baş dolamalarıyla,

Erzurum, Artvin, Erzincan ve Bayburt; ihram (ehram) adıyla bilinen yünden dokunmuş sargılarıyla ,

Alanya, ipekten dokunmuş çizgili, özellikle 'dede şalı' olarak isimlendirilen ipek şal ve kuşaklarıyla ünlüdür.

Aba dokumacılığı;

Gaziantep ve Urfa da 'Aba' , sandıklı, kurbağalı adı verilen motiflerle dokunur.

Kalın yün dokumalar;

Tokat'ta 'mahat', Amasya'da 'tahtalçul' olarak isimlendirilen, sedir, minder yada yatak örtüsü yapılan döşemelik dokumalarıyla ünlüdür.

Kıldan yapılan ürünler;

Siirt ve Bitlis özellikle saf tiftikten  yapılan battaniyelerle ünlüdür. (Bkz. Siirt Battaniyeleri)

Yukarıda bahsi geçen dokumaların çoğu geleneksel kullanım amaçları dışında farklı kullanım alanlarına yönlenmiştir. Örneğin ege bölgesinde Yeşilyurt, Üzümlü, Buldan, Beledi dokumaları..

Günümüze çok az sayıda ulaşan 'gürün şalları' dokumasının bitmiş olması kültürel açıdan büyük bir kayıptır.

detaylı bilgi için bkz.