ANADOLU'DA HALI SANATI 

Anadolu’da halı dokumacılığının tam olarak ne zaman başladığı bilinmemekle birlikte, çok eski zamanlardan beri  halkın en önemli uğraşlarından biri olmuştur. Özellikle göçebe kültürün uzantısı olarak karşımıza çıkan dokumacılık, konargöçer yaşam tarzını benimsemiş halkın, yerleşik hayata geçmesiyle birlikte devam ettirilmiştir.

Halıcılık alanında yapılan bilimsel çalışmalar sonucunda farklı yerlerde dokunan halılar, sahip oldukları motif, renk, kompozisyon, kullanılan hammadde gibi ayırıcı özelliklerinden dolayı dokundukları yerin adıyla anılır duruma gelmiştir.

Halıların zaman içinde hangi etkilerle bu ayırıcı özellikleri kazanmış oldukları tam ve kesin olarak tanımlanabilmiş değildir.

Geleneksel kültürümüzün bir parçası olan ve ait oldukları dönem ile ilgili bir çok veriyi taşıyarak sonraki kuşaklara aktarmada belge özelliği taşıyan halıların tanımlanmasında, en önemli ayırıcı özelliklerin, hammadde, renk ve desen özelliklerinin bilinmesi gereklidir. 

Tarihsel Gelişimi (1)

Anadolu Türk Halı Sanatının öncüsü sayılan 'Pazırık Halısı' MÖ V. yüzyıla tarihlendirilmektedir.

Pazırık Halısı Türklerin atayurdu olan Ortaasya Altay Dağları’nda 1949 yılında Kurgan denilen mezarlarda bulunmuştur. Tamamen yün malzemeyle ve Gördes düğümü olarak da adlandırılan, Türk düğümü (çift düğüm) ve İran düğümü (tek düğüm)'yle dokunmuştur.

Ortaasya Türk Halı Sanatı geleneklerini, Anadolu'da Selçuklu halıları devam ettirmiştir. Anadolu Selçukluları'nın  düğümlü halı sanatının gelişmesinde önemli katkıları vardır.

Dönemin Türk düğümlü halıları,  düğümlü halılar tarihinde ilk defa düzenli ve sürekli gelişimin başlangıcı olmuştur. Anadolu Selçuklularının düğüm tekniği XIII. yy başında, büyük ve uzun bir geleneğe dayanır ve bu dönemde görülen karakteristik motifler, daha sonraki yüzyıl halılarında da  çeşitli kompozisyonlarla devam etmiştir.

Osmanlıların halı sanatındaki ilk faaliyetleri, Selçukluların geliştirdiği sağlam temeller üzerine yükselmeye başlamıştır. XIV. ve XV. yy boyunca yapılan halılar, teknik ve motif bakımından Selçuklu Halı Sanatının prensiplerine bağlı kalmıştır.

Halıların kompozisyonundaki sonsuzluk prensibi, bütün Türk Halı Sanatının temel prensibi olarak süregelmiştir. Bugün, birçok Anadolu halı, kilim ve diğer düz dokumalarında, Selçuklu halılarının motifleri görülmektedir.

Selçuklu halılarından sonra, Türk Halı Sanatı nın ikinci parlak devri XVI. yüzyılda büyük bir motif zenginliği ile Uşak  ve çevresinde yapılan halılarla başlar (Uşak Halıları). Çok tanınmış  Hereke Halılarının üretimine ise 1844'te başlanmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi- Saray Halıları

Halkın günlük kullanımı, ihtiyacı gereği kendisi için dokuduğu halılar ile saray beğenisine sunulan halılar arasında her açıdan çok büyük farklar olması nedeniyle bu dönemde Türk halı sanatında yeni bir tekniğin ve tümüyle natüralist çiçek motiflerinin görüldüğü bir grup olarak saray halılarının farklı bir yeri vardır.

Dokuma Teknikleri (2)

Halı, üç iplik sistemiyle (atkı, çözgü, düğüm) yapılan, tezgaha dik gerilen ‘çözgü ipleri’nin her bir çiftine ipek, yün gibi ipliklerden ‘düğüm’ (ilme) atılıp sıra oluşturulan ve her düğüm sırasından sonra enine  atılıp sıkıştırılarak, aynı yükseklikte kesilmiş havlı yüzlü dokumalardır.

Halı ve Düz Dokumaların üretiminde, halının iskeletini oluşturan çözgü iplikleri olarak, katsayısı fazla ve çok bükümlü olan pamuk ipliği kullanılır. İlmeleri sıkıştırmak için kullanılan atkı iplikleri ise çözgü ipliklerine nazaran daha az sağlam ve bükümlüdür.

El dokuması halı ve düz dokumaların hammaddesi geleneksel olarak hayvansal (yün, ipek, kıl vb) veya bitkisel kökenli (pamuk, kenevir vb) liflerdir ve kullanılan en yaygın lif, koyunlardan elde edilen yapağıdır.

İpek ise pahalı ve zor bulunan dokuma malzemesi olduğundan Türk Halı Sanatı tarihinde Osmanlı Saray Halılarında kullanılmıştır (3). Günümüzde ise Hereke ve Hereke tipi halı dokuyan sayılı birkaç merkezde kullanılmaktadır.(4)

düğüm (ilme), halının hav yüzeyini meydana getirir. Türk düğümü (çift düğüm) ve İran düğümü (tek düğüm) olmak üzere iki tür düğüm vardır.

Türk Düğümü; Türk halılarına özgü bir düğüm şeklidir. Tüm Anadolu Halıları İsparta ve birkaç yöre dışında Türk Düğümü ile dokunur, daha çok geometrik desenlerin dokunmasına elverişlidir. Bu yüzden Türk halı desenleri geometrik karakterlidir.

Halıda Kalite (5)

Halıda kalite 10X10 cm ye atılan düğüm sayısı ile ölçülür. Halıda kaliteyi açıklayan ikinci unsur hav yüksekliği, boya ve desendir.

Havın uzunluğu yörelere göre değişir. Kök boya daima tercih edilir.

Desenlerin geleneksel özellikler taşıması halının değerini arttırır. Her köyün, kasabanın geleneksel karakterini yansıtan ayrı bir deseni vardır. Desenler yörenin gelenek ve göreneklerinden, çevrenin doğal güzelliklerinden ve dini duygulardan kaynaklanır. Babadan oğula geçerek devam eder.

Merkezler

Uşak, Konya, Kayseri, Karaman Taşkale, Taşpınar, Aksaray, Çanakkale, Isparta, Selçuk (İzmir) Yağcıbedir, Malatya, Sivas çevrelerindeki yerleşimlerle önemli üretim merkezleridir.

Dokunan halılar arasında;
Konya Yükselen, Sızma, Ladik, Karaman, Kula, Döşemealtı, Sivas, Çanakkale ürünleri, doğal boyalı yünlerle dokunmuş örnekleriyle,

İsparta , Sille, Kayseri ve bir grup Kırşehir ürünleri çözgüsünde kullanılan pamuklu ipliğiyle ayırt edilmektedir.
Isparta ve Sille bitkisel bezemeli kompozisyonlarıyla dikkat çeker.

Onarım-Tamir (6)

Halıcılıkla ilgili önemli bir dal da onarım işleridir. Onarım: biyolojik , fiziki, kimyevi, mekanik ve diğer zararlı unsurlardan biri veya birkaçı nedeniyle bozulmuş, bütünlüğünü ve anlaşılabilirliğini yitirmiş bir kültür varlığına , üretilirken kullanılan yöntem ve gereçlerle, belgesel niteliğine ve görsel oluşumuna zarar vermeden kaybettiği değeri kazandırma işlemidir.

Tekstil ürününün onarımında asıl amaçlardan birisi, ürünün temel yapısını koruyarak, önceki görünümüne kavuşturmaktır. Bu konuda Konya ve Kayseride başarılı uygulamalar yapılmaktadır.

detaylı bilgi için bkz.