TÜRK İŞLEME SANATI

Tarihsel süreçte, insanın önüne gelen hemen her kullanım nesnesini motiflerle süslediği bilinmektedir. Bunun yanında insan psikolojisinde yer alan boş yüzeyleri doldurma tutkusu da süsleme olgusunun ortaya çıkmasında önemli unsurdur. Giyilen ve kullanılan eşyanın çeşitli yollarla süslenerek güzelleştirilmesi, insanın kendini süsleme yoluyla ifade etme isteğinin bir sonucudur.  Bunun için daima yenilik peşinde koşmuştur.

İşleme, halen geçerli olan, genellikle 'kasnak' veya 'gergef' adı verilen araçlara gerilen deri veya kumaşa, çeşitli renkteki ipek iplik, altın gümüş, sim ve iğne aracı kullanılarak uygulanan yüzey süsleme sanatıdır.

Başlangıçta tabaklanmış deri veya parşömen üzerine uygulanmışsa da daha sonra, genellikle dokunmuş kumaş üzerine uygulanmıştır.

İğne ile yapılan işleme, dantel, örgü ve dikiş gibi tekniklerden farklıdır.

İşlemenin Tarihi:

MÖ 7000 yıllarına dek uzandığı bilinen Hitit uygarlığının  (MÖ.2000) merkezi Alacahöyük’te yapılan kazılarda bulunan kenevir parçaları, dokunmuş kumaş kalıntıları ve Hitit kabartmalarında görülen elbiseler üzerindeki süslemeler, işlemelerin varlığının kanıtıdır.

Anadolu’da eski Frig (MÖ.100-700) yerleşim bölge köylerinden toplanan el işleme ve dantellerdeki motif ve desen anlayışı ile Frig-Hatti kültürüne ait motiflerdeki benzerlikler dikkat çekicidir.

Lidyalıların (M.Ö. 668-587) Sard şehrinde yapılan kazılarda boyanmış kumaşlar üzerine işlenmiş örtü parçaları bulunmuştur.

Türk işlemelerine ait ilk buluntular, MÖ.1- 3. yy.a ait olan Altay dağlarında, Pazırık yöresinde bulunan Hun prenslerinin mezarlarında görülmüştür. Bu mezarlardan çıkarılan eserlerin üzerinde görülen işlemeler genellikle aplike tekniğiyle yapılmıştır. Ayrıca birleştirici malzeme olarak ince deri ve keçe kullanılmıştır.

MÖ.8. ve 9. yy.lar arasında yerleşik düzene geçen Uygur Türklerine ait duvar resimlerinde görülen  soylu elbiselerinde zengin işlemeler görülmektedir. Daha çok aplike tarzında ki bu işlemelerin pamuklu kumaşlar üzerine yapıldığı  günümüze kalan kumaş parçalarından anlaşılmaktadır.

11.yy.dan itibaren Anadolu topraklarına yerleşmeye başlayan Selçuklular beraberlerinde, Orta Asya-Şaman, Çin-Tao, Budist, İran-Mani ve Zerdüşt fikirleri temelinde bir kültür getirmişlerdir. (1) Bu nedenle bu dönem, Osmanlı kültürünün kaynak ve öncüsü olması açısından önemlidir.

Türk işlemeciliğinin en parlak dönemi Osmanlı devrine rastlamaktadır. Osmanlı dönemi Türk işlemeleri, 'saray işlemeleri' ve 'halk işlemeleri' olarak iki ayrı çevrede üretilmiştir.

Saray işlemeleri yüksek bir sınıfın kendi aralarında kabullendikleri bazı esaslara dayanır.

Bunların desenleri günün modası ya da gerekliliklerine göre sarayda çizilip hazırlanır, buradan da kent atölyelerine ve dolayısıyla da halka yayılmışlardır.

Oysa bu çerçevenin dışında kırsal kesimde yapılan işlemeler bu sistemden uzak kendi görenek ve dilekleri çerçevesinde şekillenmiştir.

İşleme kompozisyonları, işlenen parçanın biçimine ve işlevine göre ya bütün yüzeyi kaplamış ya da eşyanın şekline göre düzenlenmiştir.

Renkler; tek ve çok renkli olarak iki ana grupta toplanmıştır.

Tek renkli işlemeler altın ve gümüş tel, sarı ve beyaz sim olarak, çok renkli işlemeler ise değişik renklerin birarada kullanılmasıyla oluşturulmuştur.

Türk işlemelerinin yapımında biri masa biçimli diğeri yuvarlak kasnak olmak üzere iki tür gergef kullanılır.

Yüzyıllar boyunca uygulanan işleme teknikleri çok çeşitlidir.  Hesap işleri,  yazma işi, dival işleri ve beyaz işler olarak  başlıca dört grupra toplanabilir.

Bunlar içinde en fazla kullanılan hesap işi tekniği olmuş ve işlemeler hemen hemen tüm tekstillere uygulanmıştır.

Günümüzde Türkiye ve yurt dışındaki müzelerde 16.- 19. yy.dan kalma binlerce işleme örneği sergilenmektedir.

Türk işlemelerinin en belirgin özelliği, başlangıçta hemen hepsinin doğal formlarının dışında, stilize edilmiş motiflerden oluşması ve gerçekçi tasvirlerden kaçınmış olmasıdır. 17. yy.dan sonra biçimlerde değişmeler olmuş, daha gerçekçi, daha doğaya yakın tasvirler görülmeye başlanmıştır.

 detaylı bilgi için bkz.