TÜRK AHŞAP SANATI

Barınma gereğinden doğan mimari, bölgelerin coğrafi koşullarına göre biçimlenmiş, çeşitlenmiştir. Buna bağlı olarak ahşap oyma Anadolu'da Selçuklu döneminde gelişip, kendine özgü bir niteliğe ulaşmıştır. Selçuklu devri ahşap eserlerden bir kısmı zamanımıza kadar gelebilmiştir. Bunlar Mihrab, rahle, sanduka, kürsü, minber ve mimariye bağlı olarak da tavan kirişleri, sütun, sütun başlıkları, pencere ve kapı kanatlarıdır. 

Orta Çağ Anadolu’sunun geçirdiği sayısız savaşlar ve yağmalar sonucunda ahşabın yanıcılığı ile çok kolay yok oluşu nedeniyle günümüze az eser ulaşabilmiştir.

Bu güne kadar gelebilen eserlerden, ahşap süsleme tekniklerini her çeşit ahşap üzerine büyük bir ustalıkla işleyen Selçuklu ahşap ustalarının, kullandıkları tekniklere göre üzerinde çalışacakları en uygun malzemeyi çok iyi tanıdıkları anlaşılmaktadır. Selçuklu ustaların en fazla kullandıkları malzeme ceviz, elma, armut, sedir abanoz ve gül ağaçlarıdır.(1)

Anadolu’da, Selçuklular’la gelişen ve bu devirde en seçkin örneklerini veren ahşap sanatı, güzel işçilik ve gelişmiş süsleme teknikleriyle kendine has, estetik ve artistik bir yaratma alanı olarak karşımıza çıkar. Aslında tekniklerde görülen çeşitlilik oyma, çatma, boyama teknikleriyle bunların birkaçının bir arada uygulanmasından doğmuştur. (2)

Selçuklu devri eserlerine en iyi örnek, bir çok ahşap tekniğinin birarada kullanılmış olması nedeniyle 1178 tarihli Ankara Alaaddin Camii minberidir. minberin aynalıkları ve kapı kanatları çakma ve kündekari tekniğiyle, kitabesi çift katlı rölyef tekniğiyle, alt kattaki dekor düz satıhlı derin oyma, üstteki yazı dekoruysa yuvarlak satıhlı derin oyma teknikleriyle yapılmıştır.
1155 tarihli Konya Alaaddin Cami , Aksaray Ulu Camiisi minberleri bu devrin en önemli örneklerindendir. (3)

XIII.yy.da ahşap sanatı hem nitelik, hem nicelik açısından en olgun dönemine ulaşır. Belirli ahşap teknikleri artık kendi içlerinde alt gruplara ayrılmıştır. Bu devre ait ilk örnek Tiflis’li İbrahimoğlu Ahmed tarafından, ceviz ağacından çakma ve kabartmalı kündekari tekniğiyle yapılmış olan 1228 tarihli Divriği Ulu Cami minberi’ dir.(4)
1370 tarihli Birgi Ulu Camii minberi, hakiki kündekari tekniğine iyi bir örnektir.

Diğer Selçuklu devri ahşap eserleri de göz önüne alınırsa, bu dönemde yapılan her tür sanat eşyasında ‘erken devir’ bezemesi olarak kabul edilen bir bir süslemecilik anlayışı hakimdir. Türkler’in Anadolu’ya getirdikleri tekniklerle aynı zamanda zengin yerli tekniklerin yan yana yaşandığı bir dönem olmuştur.

XIV.yy. Selçuklu sanat uslubuyla Osmanlı sanatının doğuşu arasında kalan bir geçiş dönemidir. Selçuklu ve Beylikler dönemi ağaç eserler daha çok Mihrab, cami kapısı, dolap kapakları gibi mimari elemanlar olup üstün işçilik içermişlerdir. Osmanlı döneminde sadeleşerek daha çok sehpa, kavukluk, yazı takımı, çekmece, sandık, kaşık, taht, kayık, rahle, Kur'an muhafazası gibi gündelik kullanım eşyaları ve pencere, dolap kapağı, kiriş, konsol, tavan, Mihrab, minber, sanduka gibi mimari eserlerde uygulanmıştır. (5)

Motifler;

XI. yy. ve XIV. yy. arasında Geometrik Motiflerin bolca kullanıldığı, Selçuklu eserlerinin tesirleri Beylikler Dönemi ve Osmanlı Döneminde de görülmektedir.

XV. yy. ın başında yeni kullanılmaya başlanan çiçekli üslup hem rumili kompozisyonlar ile hem de ayrı ayrı kullanılmıştır. Sedef ve fildişi kakma eserlerde teknik özelliğinden dolayı Geometrik Motifler tercih edilmiştir.

XV. ve XVI. yy. Klasik Osmanlı Dönemi oyma ve sedef kakma işçiliğinde geometrik süslemenin yanında dört yapraklı yoncalar ve rumiler yer alır. Fildişi kakmalarda rumilerin yanında yazı da kullanılmıştır. Çiçekli üslupta, birbirine geniş saplarla bağlı simetrik karanfil, gül, lâleler ve hatayi motifleri bulunur.

XVI.yy. dan itibaren kullanılmaya başlanan çintemani motifi XVII. yy. ın sedef kakma işçiliğinde de görülür. Bu devirde Klasik Dönemin rumîleri palmet oluşturmayıp bordür ve çerçeve içinde kullanılmıştır.

XVIII. yy. da soyut Geometrik Motifler kaybolmuş, çiçekli üslup geometrik unsurlar içine alınarak beraber kullanılmıştır. Rumîler hacimleşmiş, bazı kısımları ise ince yapılarak plastikleştirilmiştir.

XIX. yy. da ise istiridye kabuğu şekilleri devrin özelliğine uygun olarak çeşme aynalarında, saray kapılarında, pencere alınlıklarında olduğu gibi oyma rahlelerde ve mobilyalarda bolca kullanılmıştır.

Ağaç işçiliğinde kullanılan malzeme daha çok ceviz, elma, armut, sedir, abanoz ve gül ağacıdır. Kakma, boyama, kabartma-oyma, kafes, kaplama, yakma gibi tekniklerle işlenen ahşap eşyalar günümüzde de kullanılmaktadır. Bu teknikler hammaddesine göre değer kazanan baston ve asaların kullanımı yüzyıllar boyunca sürmüş, 19. yüzyılda iyice yaygınlaşmıştır.
 

İlgili konular hk. detaylı bilgi için bkz.