anasayfa kategoriler idesözlük müze rehberi köşe yazıları sunumlar amacımız bize ulaşın
› Kategoriler  
Geleneksel Türk Sanatları ve Anadolu Coğrafyasındaki Gelişimi - Halk Sanatları - lif / İplik İşleri - Dokuma - Düz Dokuma


Düz Dokumalar

Türk dokuma sanatında kilim, cicim, zili, sumak gibi iki veya daha çok iplik grubuna dayanarak yapılan, düğümsüz ve havsız dokumalara 'düz dokuma yaygı' ya da halk tabiriyle, kısaca 'kilim' denir.

Düz dokuma yaygılar kendi arasında, teknik açıdan,
kilim,
cicim,
zili (sili),
sumak (verneh) gibi çeşitlilik gösterirler.

Ancak düz dokuma yaygılardan her birine, teknik özelliklerine bakılmaksızın, ‘kilim’ denir.

Bu dokumaların her birinin kendine özgü dokuma tekniği, süsleme özelliği ve türleri vardır. Hatta kullanım yerleri de birbirinden farklıdır.

Cicim, zili ve sumak gibi dokumalarda dokumanın ters ve düz yüzü, kilimdeki gibi düz değildir.

Anadolu’da düz dokuma yaygılar, 'ıstar', 'bana', 'balı ağacı', 'ip ağacı' gibi isimlerle bilinen dik tezgahlarla, 'üç ayak' denilen üç ağaçtan yapılmış tezgahlar ve 'culfalık' gibi isimlerle anılan pedallı tezgahlarda dokunur.

Tezgaha dik gerilen iplere, genellikle çözgü (çezgi, eriş, arış), yan atılan iplere de atkı (geçki, arageçki, argaç, argeç) isimleri verilir.

Atkı ipleri aynı zamanda deseni meydana getirdiği için bunlar desen ipi (yüz ipi, organtı) gibi isimlerle de adlandırılır.

Dokuma sırasında atkı ve desen iplerini sıkıştırmak için 'kirkit' veya 'didik' diye bilinen aletten yararlanılır. 

Düz dokuma yaygıların kalitesi, halk arasında, değişik usullerle hesaplanır.
Atkı ve çözgü ipinin sayısı,
atkı ve çözgü ipinin kg. ağırlığı,
yumak sayısı,
kilim veya yaygının dokunduktan sonraki kg.ağırlığı kaliteyi belirtir.

Diğer yandan iplerin yün ya da pamuk oluşu da kaliteyi etkiler. Tüm Anadolu’da pamuk iple dokunan örnekler kötü sayılır. Pamukla yapılan dokumaya ‘çaput dokuma’ adı verilir.

Düz dokuma yaygılarda kullanılan desenler, halıya göre daha karmaşık ama daha zengindir.

Düz dokuma halılarda serbest bir işleme tekniği vardır. Dokuyucu bazen deseni zenginleştirmek için dokumanın arasına 'kilim', 'zili', 'cicim' veya 'sumak' tekniklerinden birini veya birkaçını ekleyebilir. İsterse bu teknikleri aynı örnek üzerinde kuşaklar halinde dokuyabilir. Hatta dokuma sırasında boncuk, saç teli ya da renkli ip ve yün parçaları yerleştirebilir.

Her yörenin kendine özgü deseni vardır ve yöreye göre, yanış, nakış, örnek, örenek, model, organtı gibi isimler alır.
Ancak bu desenler usluplaştırılarak verilir. En çok bitki desenleriyle, insan ve hayvan tasvirleri, töre ve geleneklere bağlı semboller işlenir.(1) (ayrıca bkz. Kilim motifleri).
Büyük bir bölümü Ortaasya Türk geleneklerinin etkisini taşır.

Tarihçesi;

Kaynaklara göre düz dokuma yaygılar Türkler Anadolu’ya gelmeden önce Anadolu’da da yapılmaktaydı. Türklerden önce dokunmuş Anadolu’da bulunan en erken tarihli düz dokuma örneği M.Ö.2300 yıllarına tarihlenen, ‘kraliçenin örtüsü’ adıyla tanınan, Truva kazılarında bulunan ancak bugün nerede olduğu bilinmeyen kilimdir (2).

Yine Gordion kazılarında çıkarılan ve M.Ö. VII yy da Frigyalılarca dokunduğu kabul edilen günümüz dokuma yaygılarına benzer teknikle dokunmuş dokuma parçaları bulunmuştur (3). Dorak kazılarından da bir yer sergisinden söz edilmektedir.

Türkler Anadolu’ya geldiklerinde Ortaasya daki dokuma geleneğine dayanan engin dokuma kültürleri vardı. Bu geleneği burada da devam ettirdiklerini, Selçuklular döneminde Konya, Kayseri, Sivas ve Aksaray gibi yerleşim bölgelerinin dokumalarıyla ünlü merkezler olduğunu günümüze ulaşan örneklerden anlamaktayız.(4)

Osmanlı dönemi düz dokuma yaygıları, şema ve motif açısından, Selçuklu dönemi geleneğini sürdürmüştür. Bu motiflerin büyük bir kısmı Selçuklu ve Beylikler dönemi halılarında kullanılan motiflerle aynı karakteri taşımakla birlikte, bir kısmında Ortaasya Türk gelenekleri ve mitolojisi hakimdir. Büyük bir bölümünde ise Osmanlı dönemi süslemeleri görülür.

Osmanlı döneminin günümüze gelebilen düz dokuma örnekleri İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi, Vakıflar Halı ve Kilim Müzesi, Kahire Milli Müzesi, Macaristan İpar Müvezeti Müzeum’dadır.

XV ve XVI yy Erken Dönem Osmanlı halılarının motifleri kilimlere de aktarılmıştır.

Günümüzde halk arasında ‘bindallı kilim’ diye anılan örnekler hala dokunmaktadır. Bu dönemde  saray kendi ustalarına desen çizdirtip dokuma yaptırmış veya ısmarlama yoluyla dokuma yaptırmıştır. Ancak halkın dokuduğu kilimlerle saray için yapılan kilimler arasında teknik ve motifler açısında farklılıklar vardır.

Halkın dokuduğu geleneksel ilikli kilim tekniğine karşılık sarayda daha çok iliksiz kilim dokunmuştur ve motifleri de geleneksel kilimlerden çok farklıdır. İliklerin tek veya çift kenetlenme ile kapatıldığı bir grup örneği, teknik ve süslemeleri saray uslubuna benzediği için ‘saray kilimleri’ olarak anılır.(5)

XVII yy’da özellikle yaylacılık yaparak yaşayanların yerleşik düzene geçmesiyle, daha önceleri ihtiyaç duyuldukça (saray ve büyük odalar için dokunanlar hariç) dokunan  yaygılar XVII yy’dan sonra daha da çoğalmıştır.

XVIII-XIX yy’larda daha çok seccade, yer sergisi, duvar örtüsü, yük örtüsü, yastık, heybe, çuval ve torba türleri görülür. Osmanlı devri düz dokuma yaygıların en iyi tanındığı dönemdir.
Saray kilimlerinin aksine, 'ilikli kilim', ya da 'cicim', 'zili', 'sumak' tekniğinde dokunan bu dönemin örnekleri, dokunduğu yörenin özelliklerini taşır. (6)

Osmanlı döneminde hemen her merkezde dokunan bu kilimler günümüzde dokunan Anadolu düz dokuma yaygılarının öncüleridir.

İlgili konular, hk. detaylı bilgi için bkz.
    Kapat
 

 Kaynak:Bekir Deniz, Osmanlı Dönemi Düz Dokuma Yaygıları, Osmanlı Kültür ve Sanat, Ankara 1999
     Bekir Deniz, Türk Dünyasında Halı Ve Düz Dokuma Yaygılar, AKM Yayınları, Ankara 2000
     B.Acar, Kilim Ve Düz Dokuma Yaygılar, İstanbul 1975   
     B.Acar, Türk Düz Dokuma Yaygıları, İstanbul, 1982  
     M.Gönül, Türk Halı ve Kilimlerinin Teknik Hususiyetleri, Türk Etnografya Dergisi, S.2 1957

     N.Özgül, El Sanatları Yönünden Halı Kilimde iplik ve Boya, DEÜ GSF Yayını, İzmir 1984Ş.

     Öznur Aydın, Günümüz Türk Kilimciliği, DEÜ GSF Dergisi,  S.8-9, 1994
     Yetkin, Zwei Turkish Kilims, Beitrage Zur Kunstgeschichte,Asiens, İstanbul 1963
     İsmail Öztürk ‘Dokumaya giriş/ Halı Düz Dokumalar ve Dokuma Kumaşların Üretim Teknikleri’ , İzmir 2007
     İsmail Öztürk, ‘Halıcılık Örneğinde Yöresel El Dokumalarının Araştırılmasında Değerlendirme ölçütleri’
     Kenan Özbel, Anadolu kilimleri, El Sanatları Klavuz Kitaplar,9, Halk Evleri Yayını
     H.Ö. Barışta,‘T.C Dönemi Halk Plastik Sanatları’, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2005
     F.Kayıpmaz-N.Kayıpmaz, Geçmişten Günümüze Anadolu Kilimleri, Standart, Ekonomik Ve Teknik Dergi, Y.35,S.409, 1996
     Ş.Yetkin, Zwei Turkish Kilims, Beitrage Zur Kunstgeschichte,Asiens, İstanbul 1963
     Ş.Yetkin, İstanbul’da Hekimoğlu Alipaşa Camii’nden Hayvan Figürlü bir Türk Kilimi, Vakıflar Dergisi, S.IX Ankara 1971


(1) Anadolu’da Halı Ve Düz Dokuma Yaygı Desenleri Ve İsimleri Hk. Geniş Bilgi İçin Bkz.
      B.Karamağaralı, Türk Halı Sanatındaki Motiflerin Yorumu Üzerine, Arış, Y.1,S.3,1997
     G.Erbek, Anadolu Motifleri Sergisi, Sergi Kataloğu, İzmir    
      İ.Birol-Ç.Derman, Türk Tezyini Sanatlarında Motifler/Motifs İn Turkish Decorative Arts,  Kubbealtı Kültür Ve Sanat Vakfı Yayını İstanbul 1991
     M.Önder, Anadolu'da Kilimler'de Konuşur, Kültür ve Sanat dergisi, T.İş Bankası Yayını,Y.3, S.11, 1991
     N.Görgünay, Altaylar'dan Tuna Boyu'na Türk Dünyasında Ortak Motifler, Türksoy Yayınları, Ankara 1995
     S.Babaoğlu, Türk Kültürünün Işığında Halı-Kilim-Cicimlerdeki İmler, IV.Uluslararasıtürk Halk Kültürü Kongresi, Ankara 1992
     Y.Durul, Yörük Kilimleri Niğde Yöresi, İstanbul 1977
     Y.Durul, Anadolu Kilimlerinden Örnekler,İstanbul,1985
     Y.Durul, Türk Kilim Motifleri, Ankara 1987

(2) Y.Durul, Yörük Kilimleri, Niğde Yöresi, İstanbul 1977

(3) Gordion dokumaları ve Dorak buluntuları hk.bkz.
     B.Acar, Kilim, Cicim, Zili, Sumak, s.118,dipnot.4

(4)Selçuklu Halıları ve Anadolu Türk Halıcılığına dair eski kaynaklar hk.bkz.
     O.Aslanapa-Y.Durul, Selçuklu Halıları, İstanbul 1973
     Ş.Yetkin, Türk Halı Sanatı, İstanbul 1974
     F.Sümer, Anadolu’daki Türk halıcılığına Dair En Eski Tarihi Kayıtlar, Türk Dünyası Araştırmaları, Türk Halıları Özel Sayısı, S.34, 1984
     R.Genç, Kaşgarlı Mahmut’a Göre XI.yy.da Türklerde Dokuma ve Yaygı İşleri/ Turkish Weawing Works in 11th Century According to Kaşgarlı Mahmud, Arış, AKM Yayını,S.3, 1997

(5) A.Ersoy, Osmanlı Saray Kilimleri, İlgi, S.61, İstanbul 1990
     Ş.Yetkin, Divriği Ulu Camii’nde Bulunan Osmanlı Saray Sanatı Uslubundaki Kilimler, Belleten, C. XLII
     Ş.Yetkin,Türk Kilim Sanatında Yeni Bir Grup, Saray Kilimleri, Belleten, XXXV, Ankara 1971
     Ş.Yetkin, Osmanlı Saray Sanatı Uslubundaki Kilimlerden İki Yeni Örnek, Vakıflar Dergisi, C.13, Ankara 1981

(6) Yöresel Dokumalar hk. geniş bilgi için bkz.
     Ayşen Akdoğan, Doğu Yöresi Kilimleri, Sanat Dünyamız,S.35 İstanbul 1986
     A.Topbaş, Afyon Karahisar ve Yöresi Kilimleri, Kültür ve Sanat dergisi, S.21, 1994
     A.Soysaldı, Düden Köyü Cami Yanışlı Kilimleri, Kayseri 1996
     Bekir Deniz, Yöresel Özellikleriyle Yozgat Kilimleri, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, S.5, İzmir 1990
     Bekir Deniz, Yuntdağ Yöresi Düz Dokuma Yaygıları, Kültür Bakanlığı, Ankara 1992
     Bekir Deniz, Ayvacık(Çanakkale) Yöresi Düz Dokuma Yaygıları (Kilim, Cicim, Zili), Ankara 1998 B.Acar, Kilim ve düz Dokuma Yaygılar, İstanbul 1975
     Bekir Deniz, Karadeniz Bölgesinde İlginç Bir Dokuma Çeşidi, Dasdar, Sanat Tarihi Dergisi, S.I, İzmir 1982
     Bekir Deniz,  Yöre Özellikleriyle Yozgat Kilimleri, Arkeoloji-Sanat Tarihi dergisi, EÜ Ed. Fak Yayını,İzmir, 1990
     B. Deniz-H.Ürer, Selçuk (İzmir) Civarında Yaşayan Tekeli Yörüklerinde Halı ve Düz Dokuma Yaygılar, Erdem, C.10, Ankara 1999
     Emin Kuzucular, Şarkışla'da Kilim ve Kilimcilik, Sivas Folkloru, S.48,Sivas 1977
     F.Kayıpmaz, İsparta Ve Çevresi Yörük Kilimleri,Türkiyemiz, Akbank Yay. Y.23,S.69, 1993
     G.Parlar, Emirdağ Kilimlerinde Renk, Motif ve Kompozisyon Özellikleri, Kültür ve Sanat Dergisi, S.21, 1994
     İ.Öztürk-Ö.Aydın, Karatepe Kilimciliği, Kültür Ve Sanat Dergisi, T.İş Bankası Yayını, Y.4, S.13,1992
     K.Şenol, Bardız’da Kilimcilik, Türk Folklor Araştırmaları, S.6,1960
    Musa Seyirci, Sandıklı-Arızlı Köyünde Dokunan Hayat Ağaçlı Kilimler, Kültür ve Sanat,S.30, Ankara 1996
     M.Z.Kuşoğlu, Antep Kilimleri, İlgi, Y.25, S.64, 1991
     M.Seyirci, Bahşiş Yörükleri Ve Dokumaları, Kültür Ve Sanat Dergisi, T.İş Bankası Yayını, S.33,1997
     N.Görgünay Kırzıoğlu, Eşme Kilimleri, AKM Yayınları, Ankara 1994
     N.Say, Niğde Bor İlçesi Bekdik Kilimleri, 1999  
     N.Demir-M.Yerli, Ordu Yöresi Çepni Kilimleri, Erdem, AKM Yayını Halı Özel Sayısı, C.10, S. 28, Ankara 1999 
    Öznur Aydın,İzmir Bornova Çamiçi ve Eğridere Köylerindeki Cami ve Evlerde Bulunan Zili, Sumak Kontürlü Düz Dokuma Kilimler, Standart Dergisi, Y.34, S.398, 1995

    Recai Karahan, Kırşehir Kilimlerinin Dünü Bugünü, Türkiye'de El Sanatları Geleneği ve Çağdaş Sanatlar İçindeki Yeri Sempozyum Bildirileri, Ankara 1997
    S.Bayraktaroğlu, Eskişehir ve Çevresi Halı Kilim ve Düz Dokuma Yaygıları, Vakıflar Dergisi, S.21, 1990
     S.Bayraktaroğlu, Anadolu'dan Balkanlar'a Uzanan bir Dokuma Sanatı, Şarköy Kilimleri, T.İş Bankası, Kültür ve Sanat Dergisi,S.37, 1998   
    T.Onuk-F.Akpınarlı, Güneydoğu Anadolu Karakeçili Türkmen Kilimleri, Kayseri 1996
    Z.Lekesiz-S.Tombak, Bardız Kilimleri, Halk Bilim, C.5, 1978

  
     
 
 
› İlgili kategoriye ait ürünler
Cepken
Düz Dokuma

› Bunları biliyor musunuz?
Birsen Malkoç
Tüm hakları saklıdır. © 2024 idesanat.com
Önemli Bilgiler
1. İçeriğimizi başka bir sitede paylaşıyorsanız, lütfen kaynak belirtmeyi unutmayın, ilginize teşekkür ederiz.
2. Sitemizde bulunan bir içeriğin telif haklarına veya yasalara aykırı olduğunu düşünüyorsanız lütfen bize bildirin.