YAZMA

Türkülere ve manilere konu olan, Türk El Sanatları içinde çit, yemeni, çevre, çember deyimleri ile tanıdığımız yazma, bir baş örtüsüdür.

Günümüzde, çoğunlukla kırsal kesimdeki hanımların başlarına örttükleri renkli, desenli yazmaları Osmanlı döneminde börk, takke ve fes giyen erkekler de kullanmışlardır.

Önceleri Anadolu’da gelişen bu sanatın ürünleri, toplumun vazgeçilmez eşyaları arasında olup, özgün tasarım ve güzellikleri ile saray eşyaları arasına da girmiştir.

Yazmanlık bugün hala yaşayan bir Türk sanatıdır. Yazmacılıkta kullanılan tahta kalıpların oyma işlemi bile başlı başına bir sanattır. Günümüzde az sayıda usta, kalıp oyma sanatını yürütmeye çalışmaktadır. Eski Türk yazmaları ve tahta kalıplar bugün müzelerde görülebilir.

Yazmanlık, kumaş üzerine hazır kalıplarla desen basmak veya kumaş üzerine desen çizilerek desenlerin içini fırça ile boyamak demektir.
Yazmanlığın başlangıç tarihi kesin olarak  bilinmemekle birlikte arkeolojik kazılardan çıkan bazı mühür tipi kalıplar ve yazılı buluntular yazmacılığı Hititlere dayandırmaktadır.

Yazmacılık öncelikle mermerşahi, Buldan, Denizli, Şilebezleri gibi tezgah dokuması bezler üzerine çeşitli boyalar kullanılarak yapılan bir süsleme sanatıdır.

Ya tahta kalıplarla basılan motiflerden gelişen kompozisyonlarla oluşturulan ya da süsleme motifini bağlayarak, kapatarak boyaya batırma (daldırma) yoluyla yapılır.

Türk yazmaları niteliklerine göre değişik adlarla anılır.

Kullanıma göre: Yazma tekniği ile yapılan sofra bezi, başörtüsü, yaygı, sedir örtüsü, dolak, seccade, mendil, peşkir, yağlık, yorgan yüzü, …

Üretim yeri ve kullanıldıkları yöreye göre: Tokat kirazlı, Tokat beşli, Tokat elmalı, Çengelköy tüylü, Drama çemberi, Bartın yazması, Kastamonu, Elazığ çit, Malatya bervanik, Kütahya yazması, Kayseri kenarı, Çanakkale işi, Şam hamamiyesi, Şabanözü yazması…

Markaya göre : Has yazma, Nadide yazma, Kuşlu, Kafesli, Kalemişi, Yeniköy…

Renklere göre: Elvan, karakalem, sarı zemin, morlu…

Motiflere göre: Fulyalı, elmalı, horozlu, kokonalı, kandilli, kilitli, kestaneli, saatli…

Boyutlarına göre: Yüzotuzsantim kaynamış, değirmi tüylü…

Teknik olarak yazmacılık üç gruba ayrılır.

Kalem-işi yazmalarda kalıp kullanılmaz, sanatçı desenleri fırçasıyla çizer ve bunları renklendirir. Bu teknik günümüzde artık kullanılmamaktadır.

Kalıp-kalem yazmalarda desenler kalıpla basılır içleri fırça ile boyanır. Günümüzde çok az yapılmakta olup Mardin’de görülür.

Kalıpla basılan yazmalar günümüzde sıkça kullanılan son tekniktir. Siyah beyaz yazmalarda motifler, tahta kalıplarla basılır. Renkli yazmalarda ise desenler tek renkle basılır sonra içleri tekrar kalıplarla basılarak renklendirilir.

Karakalem denilen siyah-beyaz yazmalar veya elvan denilen renkli yazmalar dışında siyah zemin üzerine batik tekniği ile yapılan yazmalar da vardır. Nadir de olsa yazma üzerine sırma ile işlemeler yapıldığı olmuştur.

Türk yazmanlığı yöreseldir, değişik teknik özellikleri renk ve boyaları vardır.(1)

Orta Anadolu Bölgesi’nde gerek konumu, gerek işleyişi ve renkli yazmacılık alanındaki uygulamalarıyla en önemli merkez Tokat’tır.

İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu nun başkenti olması nedeniyle, diğer sanatlarda olduğu gibi, yazmacılıkta da en zevkli, en ince ürünleri vermiştir. İstanbul yazmalarında desenler elle çizilir, kumaşın bütün yüzeyi bir pano şeklinde desenle bezenir.

Karadeniz Bölgesi, Kastamonu’da tek renkli yazmacılık açısından en ünlü merkezdir, Bartın illerinde  Tokat yazmalarında olduğu gibi kalıpla baskı yapılır ve daha çok hayvan motifleri kullanılır. Bu yörenin yazmaları siyah beyaz yazmalardır.

Güney Anadolu Bölgesi Hatay ili yazmalarında daha çok Doğu ülkelerinin etkisi görülür.

Yazmacılıkta kullanılan desenler, Anadolu Selçuklularının geometrik desenleri, Osmanlı devrinin rumi, hatayi tarzı çiçek ve bitki motifleri her Türk sanatında olduğu gibi yazma desenlerinde de en güzel örneklerini vermiştir. Burada önemli olan, yüzlerce çeşit desenin geleneksel kompozisyonlara uygun olarak basılmasıdır.

Yazma Kalıbı

Kalıpcılık, yazma sanatının başlangıcı ve en önemli ustalıklarından biridir. Yazma kalıbı, kumaş baskı tekniklerinde kullanılan, motif oyulmuş, ıhlamur, sarıçam, gül, armut, kiraz ağaçlarından yapılan şekilli ahşap parçalardır.

En iyi yazma kalıpları kuru ve fırınlanmış ıhlamur ağacından oyularak yapılanlardır. Kompozisyonun yerine ve motifin şekline göre en çok 30-35 cm. dir. Kenarlara paralel basılan bordür kalıplarının boyu ise en ve boy mesafesinin katsayılarına  bölünerek bulunur. Baba denilen tutma sapı diğer kalıplara da takılarak kullanılır.

Kullanıldıkları yere ve baskı yöntemine göre çizgi ile motifin şeklini çıkaran kalıba ‘karakalem’ veya ‘saz’, renk basan kalıba ‘elvan’, zemin basan veya aşındırma kalıbına ‘keçeli kalıp’, ‘kapama kalıp’ veya ‘lap kalıp’, mendil, bohça büyüklüğündeki tülbentlere yazılar ve dualar basanlara ise ‘destimal kalıbı’ denmiştir.

Yazmacılık Sanatı ve Desenleme Teknikleri 

detaylı bilgi için bkz.