Ondokuzuncu asırdan günümüze kadar, Amerika Birleşik Devletleri müze ve kütüphanelerinde, ekserisi Osmanlı kaynaklı olmak üzere, zengin İslâm el yazma eser koleksiyonları teşekkül etmiştir. Temelini şahsî koleksiyonların oluşturduğu, büyük bir servet harcanarak zevk ve itina ile seçilmîş bu İslâm el yazmaları Amerika’da New Jersey, Princeton, Michigan, Yale, Harward, Columbia, Pennsylvania, Chiago, California üniversiteleri ile Washington D.C Kongre ve Smithsonian Enstitüsü kütüphanelerinde bulunmaktadır. Diğer küçük fakat önemli koleksiyonlar ise, New York, Chicago, Philadelphia ve Columbia üniversiteleri kütüphanelerinde sergilenmektedir. Ayrıca Amerika’da 50′den fazla enstitüde sanat albümleri, ilmî ve edebî yazma eserler muhafaza edilmektedir.

ABD’de İslâm El Yazma Koleksiyonlarının Bulunduğu Başlıca Kütüphane Ve Kurumlardan Bazıları

Washington D.C. Kongre Kütüphanesi
1800 yılında 3000 cilt eserle kurulmuş ve bu gün 18 milyon kitap ve 32 milyon el yazma eserle dünyanın en büyük kütüphânelerinden biri haline gelmiştir. Osmanlı, Ortadoğu ve Afrika bölümleriyle, en büyük İslâm eserleri koleksiyonundan birisine sahiptir. Basılı eserler arasında meşhur koleksiyonlardan biri Arap bilim adamı kitapçı Bernard Boritz’e aittir. 1816 parça İslâm medeniyetine ait eser bulunan bu koleksiyon 1948 yılında Kongre Kütüphanesi tarafından elde edilmîştir. Arapça el yazma eserlerin sayısı da 1549′ dur. Ayrıca 70 Farsça ve 100 Türkçe eser bulunmaktadır.

Maryland Milli Kütüphanesi
Dünyanın en geniş milli tıp kütüphânelerinden biri olan “National Library of Medicine” 1956 yılında kurulmuştur. 137 el yazma eserden, 100′ü Arapça, 28′i Farsca ve 9 tanesi Türkçe’dir. Bu eserlerden bir kısmı,  X. asırdan XX. asıra kadar tıp da ki gelişmeleri incelemektedir. Ayrıca 1962 yılında amatör olarak İslâm tıbbını araştıran Dr. Lutfi Sadi’den küçük bir koleksiyon satın alınarak kütüphane daha da zenginleştirilmîştir.

Freer Gallery
Smithsonian Enstitünün bir kısmı olan Freer Gallery’ de küçük bir İslâm el yazma eserler koleksiyonu vardır. Galeri Charles Freer tarafından 1906 yılında kurulmuştur. 1923 yılında 23 olan el yazma eser sayısı 50′ye çıkmıştır. Ayrıca koleksiyonda tezhipli ve minyatürlü pek çok kıta bulunmaktadır.

Princeton Üniversitesi Kütüphanesi
Princeton Üniversitesi Kütüphanesi özellikle Kuzey Afrika ile ilgili eserler açısından sadece Amerika’da değil dünya çapında meşhurdur. Üniversite 1746 yılında kurulmuş, ancak 1802 yılında çıkan yangında kütüphâne yok olunca, 1805 yılında tekrar inşa edilmîştir. Kütüphânede 86000 Arapça, 370 Farsça ve 336 Türkçe elyazması eser bulunmaktadır. Üniversitenin kurucularından ve mütevelli heyeti üyelerinden Robert Garret’in İslâm el yazmaları koleksiyonu buradadır.
Yahuda’nın koleksiyonu dünyadaki en büyük ve en kıymetli koleksiyonlardan biridir. Bu koleksiyonu içinde, büyük hattat Yakut’un yazıları, II. Sultan Selim’in kütüphanesinden alınan Kur’an tefsirleri de bulunmaktadır. El yazma eserlerin çoğu 300 ile 600 sene öncesine aittir. Bu koleksiyonun kataloğu Rudolf Mach tarfından hazırlanmış ve Princeton Üniversitesi tarafından basılmıştır.

Harward Üniversitesi Kütüphanesi
Bu gün dünyanın en geniş ve Amerika’nın en eski Kütüphanesi olan Harward’ da 10 milyon kitap vardır. İslâm el yazmaları, Houghton ve Widener Memorial Kütüphânelerinde bulunmaktadır.
Houghton Kütüphanesinde 800 Arapça, 65 İran, 37 Türkçe el yazma eser vardır. The Widene, Memorial Kütüphânesi’nde 306 cilt Arapça eser bulunmaktadır. Bunların çoğu Beyrut’lu Ebu Said ve Netanya’lı Sassaon’dan 1970 ile 1977 yılları arasında satın alınmıştır. Arapça el yazma eserlerin kataloğu neşredilmiştir.

New York Kütüphaneleri
New York’da İslâm yazmaları iki önemli merkezde; New York Halk Kütüphanesi ve Pierpont Morgan Kütüphanesi’nde toplanmıştır. New York Halk Kütüphanesinin Şarkiyat kısmındaki 400 civarındaki eserin 250 tanesi Arapça, 100 tanesi Farsca ve 35 tanesi Türkçe’dir. Sadrazam Tabanıyassı Mehmed Paşa’nın isteği üzerine Derviş Abdi’ye yazdırılan Firdevsi’nin Şahnamesi, İstanbul Topkapı Sarayı Enderun-ı Hümayun’da iken 1929′da bu kütüphaneye satılmıştır.
The Pierpon Morgan Kütüphanesinin Avrupa orta çağ yazma eserleri ve İslâm el yazmaları ile ilgili koleksiyonları çok zengindir. Bunlar arasında bulunan Moğol resim sanatıyla ilgili ilk örnekler, Osmanlı ve İran minyatürleri sanat tarihimiz bakımından önemli eserlerdir.
New York’daki Metropolitan Sanat Müzesi, küçük fakat değerli İslâm yazma eserlerine sahiptir. Burada 11 Kur’an, 320 güzel Osmanlı ve İran minyatürleri vardır. 1911′de Sadi’nin Bostan nüshası ile başlayan bu koleksiyona 1913′de A.Smith Cochran, 24 yazma eser hediye etmiştir. Bunlar arasında XV. asır Herat Okuluna ait sanatkârların eserleri bulunmaktadır.

Columbia Üniversitesi Kütüphanesi
4.5 milyon kitap, 4 milyon kıymetli evrak ile ABD’nin en büyük el yazma eser koleksiyonlarından biridir.
İslâm el yazmalarından 288′i Arapça, 104′ü Farsça, 32’si Türkçe’dir. Koleksiyonda, farklı asırlarda güzel hatla yazılmış mushaflar, matematik, astronomi, din ve felsefe ile ilgili eserler vardır. Buradaki İslâm el yazma eserlerinin kataloğu basılmıştır.

Pennsylvania Kütüphanesi
İslâm el yazmalarının bulunduğu muhtelif merkezler arasında Free Kütüphanesi ve Pennsylvania Üniversitesi Kütüphanesi önemlidir.
Free Kütüphanesi’nde 35 Arapça, 52 Farsça, 10 Türkçe el yazma eser, ayrıca pek çok kıta halinde sanat değeri olan eser vardır. Pennsylvania’da 44 el yazma eserden oluşan küçük bir koleksiyon vardır.

II. Michigan Üniversitesi Özel Kolelksiyonlar Kütüphanesindeki İslâm El Yazma Eserleri

İslâm el yazmaları yönünden Michigan Üniversitesi, 1120 parça eser ile Amerika Birleşik Devletlerinin en büyük koleksiyonlarından birine sahiptir. Eserlerin çoğu Arapça, 200 tanesi Farsça ve 100 tanesi de Türkçe’dir. Buradaki el yazma eser koleksiyonları dört temel kaynaktan elde edilmiştir. Bunlar II. Sultan Abdülhamid Han, Tiflis, Yahuda ve Mac Gregor koleksiyonlarıdır.

II-1 Tiflis Koleksiyonu
Sultan Abdülhamid koleksiyonunu bağışlayan ismi bilinmeyen Detroit’li bir şahıs 1924 yılında Tiflis koleksiyonunu da bağışlamıştır. Tiflis’den gelen bu koleksiyonda,161 el yazma eser vardır. Hepsi Arapça ve İslâm hukukuna ait eserlerdir.

II-2 Yahuda Koleksiyonu
A.S. Yahuda adlı şarkiyatçının koleksiyonunun bir kısmı yukarıda belirtildiği gibi, Princeton ve Milli Tıp Kütüphanesi’ndedir. Michigan’daki Yahuda koleksiyonunda 214 adet Kur’an, hadis, sünnet, hukuk, tarih, şiir ve biyografiden oluşan Arapça el yazma eser, din, hukuk, felsefe ve edebîyat konularında yazılmış 9 Türkçe eser ve 4 tane de Farsça tarih ve biyografi türünde el yazma eser bulunmaktadır

II-3- Macgregor Kolleksiyonu
Bu koleksiyonda 150 adet matematik astronomi ve diğer İslâm ilimleri ile ilgili kıymetli Arapça, Türkçe eser bulunmaktadır.
Üniversitedeki İslâm eserleri ile ilgili katalog çalışmaları William H. Worell tarafından yapılmıştır, ançak yazar ve başlık indeksi yoktur.

II-4 Sultan II. Abdülhamid Kolleksiyonu
Sultan II. Abdülhamid Han’ın İslâm sanatlarına olan ince zevk ve alâkasını ve hassasiyetini sergileyen bu koleksiyonda, ilmî değeri yanında hat, minyatür, cilt ve tezhip sanatları sahasında meşhur sanatkarların nadir bulunur 288 parça eser yer almaktadır. Bunların 98 tanesi Arapça, 107’si Farsça ve 62 tanesi Türkçe’dir. 22 tanesinde de Arapça, Türkçe veya Farsça bir arada kullanılmıştır.
Bu koleksiyondaki eserler, Michigan Üniversitesinin Özel Koleksiyonlar Kütüphânesi’nde 162 numarasından başlayarak 450 numaraya kadar devam etmektedir.

162-175 numaralar arsında kayıtlı, h. VIII. asırdan XIV. Asra kadar çeşitli tarihlerde istinsah edilmîş, devrinin hat, cilt ve tezhip özelliklerini aksettiren 16 adet farklı ebatlarda Kur’an-ı Kerim bulunmaktadır. Seçilmiş bu Mushaflarla beraber, Kur’an ilimleri, hadis, kelam, siyer, tarih, fıkıh, felsefe, mantık, astronomi, dil, edebiyat ve tasavvuf sahalarında da meşhur İslâm müelliflerinin eserleri, minyatür, tezhip ve hat örneklerini ihtiva eden murakkalar II. Abdülhamid Han’ ın koleksiyonunda bulunmaktadır..

bu eserler arasında, 165 numarada kayıtlı, Mustafa Dede tarafından istinsah edilen Kuran ile, 172 ve 173 numaralarda kayıtlı Burdurlu Kayışzâde Hafız Osman tarafından yazılan Mushaf-ı Şerifler, Yedikuleli Seyyid Abdullah Efendi’nin istinsah ettiği Enâm-ı Şerif Osmanlı hat sanatının eriştiği seviyeyi gösteren en güzel örneklerdendir.

Michigan Üniversitesi’ndeki kayıtlara göre, Sultan Abdülhamid’in şahsi kütüphânesi, ölümünden sonra Kahireli bir satıcının eline geçmiş ve daha önce de buraya el yazma eserler getiren bu kişiden satın alınmıştır. Detroit’li adı bilinmeyen bir kişi tarafından alınan bu koleksiyonun, üçte ikisi Michigan Üniversitesi’nin Özel Koleksiyonlar Kütüphanesine bağışlamış, geri kalan kısmı da, British Museum’a verilmiştir.


Akademik Araştırmalar Dergisi / Özel Osmanlı Sayısından

http://en.academical.org

Muhittin Serin
Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Bazı Kütüphanelerde Bulunan İslam El Yazma Eserleri ve Michigan Üniversitesi II. Abdülhamid Koleksiyonu